आर्यांना ‘नक्षत्र’ प्रणालीचे देणे लाभले हडप्पा संस्कृतीकडून

हडप्पा, सिंधू संस्कृतीचे पुरातत्व स्थळ

हडप्पांसह जगभरातील अनेक संस्कृतींनी लक्षात घेतले की सात ताऱ्यांचा बिग डिपर नक्षत्र (विशाल चमच्यासारखा) उत्तरेकडील आकाशात फिरतो. त्याचे अभिमुखता वेगवेगळ्या ऋतूंना चिन्हांकित करते. जेव्हा वसंत ऋतु, उन्हाळा, शरद ऋतूतील आणि हिवाळ्यात त्याचे स्थान चिन्हांकित केले जाते, तेव्हा ते हुक केलेले क्रॉस तयार करते: खगोलीय आणि हंगामी लयांचे प्रतीक, बियाणे पेरण्याची, पिके कापण्याची आणि प्राण्यांसोबत स्थलांतर करण्याची किंवा पूर किंवा पावसाची अपेक्षा करण्यासाठी वेळ चिन्हांकित करते.

‘सु-अस्ति’ या वाक्याचा अर्थ चांगल्या गोष्टी घडू देणे असा या आकड्याच्या क्रॉसला वैदिक परंपरेत स्वस्तिक म्हणून ओळखले जाते. हे चिन्ह हडप्पाच्या सीलमध्ये आढळते. हे सूचित करते की त्यांना उत्तरेकडे आणि ऋतूंमध्ये बिग डिपरच्या हालचालीची जाणीव होती. वैदिक ग्रंथांमध्ये, मोठ्या डिपरला ‘सप्तऋषी मंडल’ म्हटले जाते आणि ते सात ऋषींशी जोडलेले आहे. ‘स्वस्तिक’ हा शब्द किंवा सात ऋषींची संकल्पना हडप्पाच्या काळात अस्तित्वात होती हे आपल्याला माहीत नाही. पण प्रतीक नक्कीच अस्तित्वात होते. मग याचा अर्थ काय होता हे आपण फक्त अंदाज लावू शकतो. हडप्पा लोकांसाठी दिशा निश्चितच महत्त्वाच्या होत्या कारण आपण पाहतो की त्यांचे रस्ते मुख्य दिशानिर्देशांशी जुळलेले होते.

सात ऋषी सात बहिणी

वृक्षपूजा आणि पशुबलि हा भारतातील अनेक देसी (लोक) आणि मार्गी (मुख्य प्रवाहातील) विधींचा भाग आहे. हडप्पाच्या सीलमध्येही याचे चित्रण आहे. एका प्रसिद्ध शिक्कामध्ये, झाडांमध्ये उभ्या असलेल्या देवतेला शिंगे असलेले शिरस्त्राण घातलेल्या भक्ताकडून मारखोर अर्पण केले जात आहे-तसेच शिंगे असलेले हेल्मेट घातलेले आहे. सात लोक नाचत असल्याची प्रतिमा देखील आहे. त्या सर्वांच्या डोक्यावर पिसारा आहे, डोक्याच्या मागे पिगटेल किंवा लटकलेला हुड, त्यांच्या हातात बांगड्या आहेत आणि त्यांनी स्कर्ट घातले आहेत. हे सात पुरुष आहेत की महिला? जर स्त्रिया असतील तर त्या प्लीएड्स नक्षत्राच्या (कृत्तिका नक्षत्र) सात ताऱ्यांचे प्रतिनिधित्व करू शकतील ज्याने हडप्पाच्या वसंत ऋतूमध्ये पूर्वेकडील आकाश चिन्हांकित केले. पुरुष असल्यास, ते बिग डिपर नक्षत्राचे (सप्त-ऋषी मंडल) सात तारे असू शकतात जे आजपर्यंत उत्तरेभोवती फिरताना दिसतात.

वैदिक साहित्यात सात ऋषींना सात बायका होत्या. ऋषींनी पत्नींवर बेवफाईचा आरोप लावला आणि म्हणून बायका उत्तरेकडील आकाशातून पूर्वेकडील क्षितिजाकडे, वृषभ, बैल (ऋषभ राशी) नक्षत्रासह राहण्यासाठी निघून गेल्या. 4000 ते 2000 ईसापूर्व, वसंत ऋतूच्या विषुववृत्तात सूर्य वृषभ राशीच्या घरात होता, ही आठवण शतपथ ब्राह्मण (800 जाहिरात) मध्ये पुनरुत्थान करते. 2000 बीसी नंतर, ते मेषांच्या घराकडे गेले. सध्या मीन राशीच्या घरात आहे. 2,150 वर्षांमध्ये हे शिफ्ट हळूहळू होते. ही हडप्पा कलाकृती वसंत ऋतूतील विषुवोत्सवाचे संकेत देते का?

तारांकित आकाश

आकाशाला सत्तावीस (3x3x3) विभागांमध्ये (नक्षत्र) विभागण्याची कल्पना वेदांमध्ये आढळते परंतु अवेस्तामध्ये नाही. ही स्पष्टपणे हडप्पाची आठवण होती. हिंदू कॅलेंडरच्या महिन्यांची नावे तारा समूहांच्या नावावर आहेत ज्यांच्या जवळ कॅलेंडर तयार केले जात असताना पौर्णिमा आली. खगोलशास्त्रज्ञांच्या मते, चंद्र सुमारे 3000 ईसापूर्व या नक्षत्रांच्या सर्वात जवळ होता. यावरून असे सूचित होते की हडप्पाने स्थलांतरित आर्यांना आकाशाचे विभाजन करण्याच्या नक्षत्र पद्धतीची ओळख करून दिली.

हडप्पा देखील आकाशाकडे खेचले गेले होते, म्हणूनच त्यांची शहरे ग्रीडच्या रूपात घातली गेली होती, ज्यामध्ये मुख्य दिशानिर्देशांसह रस्त्यावर धावत होते. कालीबंगन सारख्या शहरांतील रस्त्यांना भिंतींना समांतर नसणे किंवा ढोलवीराच्या आयताकृती खडक-कट विहिरींमधील विचित्र तिरकस कटांचे ताऱ्यांसह संरेखन हे एकमेव स्पष्टीकरण आहे. मातीच्या भांड्यांवर आपल्याला तारे दिसतात. यामध्ये ताऱ्यांकडे उडणाऱ्या मोरांच्या, पोटात माणसांना घेऊन जाणाऱ्या आणि माशांच्या शरीरातील ताऱ्यांच्या प्रतिमांचा समावेश आहे. काही विद्वानांचा असा युक्तिवाद आहे की हडप्पा भाषेत तारा आणि माशासाठी हा शब्द सारखाच होता, जसा आधुनिक द्रविड भाषेत आहे – मि. त्यामुळे हडप्पा लिपीतील मत्स्य चिन्हे तारे आणि नक्षत्रांचा संदर्भ देतात.

देवदत्त पट्टनाईक यांच्या ‘अहिंसा’ मधील हा उतारा हार्परकॉलिन्स इंडियाच्या परवानगीने प्रकाशित करण्यात आला आहे.