महाभारतातील ‘यक्षप्रश्ना’मध्ये आधुनिक काळातील सीईओजसाठी आहेत महत्त्वाचे धडे!

महाभारताचे कुरुक्षेत्रावरील युद्ध (प्रातिनिधिक छायाचित्र)

आता, मी महाभारतातील माझ्या आवडत्या कथांपैकी एक सामायिक करेन – धर्म, म्हणजेच युधिष्ठिर, त्याच्या सर्व कौशल्यांची चाचणी घेणाऱ्या जीवन-मृत्यूच्या परिस्थितीत कसा प्रतिसाद देईल?

ही कथा पांडवांच्या वनवासाच्या बाराव्या वर्षाच्या अखेरीस घडते, ज्यामध्ये आणखी एक वर्ष अज्ञातवासाचे लवकरच येणार असते. पांडव जंगलाच्या काठावर बसून बोलत आहेत, जेव्हा एक पुजारी येतो आणि मदतीची विनंती करतो. तो म्हणतो की एका हरणाने आग लावण्यासाठी वापरलेले लाकडी ठोकळे काढून घेतले आहेत आणि त्यामुळे तो त्याचे  विधी सुरू करू शकत नाही. युधिष्ठिर, त्याच्या परोपकारी स्वभावाप्रमाणे, मदत करण्यास तयार होतो.

पांडव हरणाचा शोध घेण्यासाठी जंगलात निघाले, परंतु बराच वेळ पाठलाग केल्यानंतर ते थकले आणि तहानले. त्यांनी  विश्रांतीसाठी एक जागा शोधली  आणि युधिष्ठिराने नकुलाला पिण्याचे पाणी शोधण्यास पाठवले. नकुल जंगलात गेला आणि एक तलाव शोधून काढला. पण त्याला त्यातून पाणी मिळण्याआधीच तलावाच्या मध्यभागातून एक यक्ष प्रकट झाला आणि त्याला म्हणाला, ‘हे नकुल, तू तलावातून पाणी घेण्यापूर्वी माझ्या प्रश्नांची उत्तरे दे, नाहीतर तू मरशील.’

नकुल फारसा विचार न करता पाणी घेऊन जायला निघाला, थोडे स्वतःही प्यायले. पण पाणी पिताच तो मृतवत होऊन पडला.

नकुल बराच वेळ परतला नाही तेव्हा युधिष्ठिराने त्याचा जुळ्या भाऊ सहदेवाला त्याच्या मागे पाठवले. सहदेव तलावावर येतो आणि आपल्या भावाचा मृत्यू झाल्याचे पाहून तो गोंधळून जातो. तो पाणी घ्यायलाही जातो,पण पुन्हा यक्ष त्याला सामोरा येऊन नकुलाच्या बाबतीत जे घडले तेच घडते. अर्जुन आणि भीमाचीदेखील तीच कथा.  कोणीही भाऊ परत न आल्याने युधिष्ठिर त्यांना शोधत निघाला आणि त्यांना तलावाजवळ ते सर्व मृतावस्थेत आढळले. त्यांच्यावर काय झाले हे त्याला ठाऊक नाही, परंतु नंतर, यक्ष, सारस दिसतो आणि त्याच्याशी बोलू लागतो. जेव्हा सारस त्याला त्याच्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सांगतो तेव्हा युधिष्ठिराला समजते की त्याच्याकडे त्याच्या भावांच्या मृत्यूचे संकेत आहेत. म्हणून, तो प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सहमत आहे, आणि प्राणी त्याचे खरे रूप धारण करतो – एक यक्ष (निसर्ग आत्मा).

यक्ष तत्त्वज्ञान, अनेक धार्मिक संकल्पना आणि मूल्ये, देव इत्यादींवर सुमारे 125 प्रश्न उपस्थित करतो. तुम्हाला हवे असल्यास तुम्ही ते सर्व पाहू शकता, परंतु एक प्रश्न असा आहे की ज्याला सर्वात जास्त महत्त्व दिले गेले आणि ‘यक्ष प्रार्थना’ म्हणून ओळखले गेले. .

‘या जगात सर्वात विचित्र गोष्ट कोणती आहे?’ यक्ष विचारतो.

युधिष्ठिर उत्तर देतो: ‘सर्वात विचित्र गोष्ट ही आहे की आपल्या सभोवतालचे लोक सतत मरत असतात, आणि तरीही मनुष्याला वाटते की तो अनंतकाळ जगणार आहे.

युधिष्ठिराच्या उत्तराने यक्ष प्रसन्न झाला आणि म्हणतो, ‘माझे हात आता धर्माला बांधले आहेत. पण ते जोडते की ते फक्त त्याच्या एका भावाचे पुनरुत्थान करू शकते, म्हणून त्याला निवड करावी लागेल. युधिष्ठिर थोडा वेळ विचार करतो आणि म्हणतो, ‘कृपया नकुलला पुन्हा जिवंत करा’.

यक्ष आश्चर्यचकित झाला की एक येऊ घातलेले युद्ध असूनही, युधिष्ठिर भीम किंवा अर्जुनातील सर्वात बलवान योद्धे निवडत नाही. ते विचारते: ‘तुम्ही नकुलाची निवड कशामुळे केली हे सांगायला तुम्हाला हरकत आहे का?’

युधिष्ठिर म्हणतो: ‘मी ज्या नावासाठी उभा आहे, धर्म, त्यानेच मला त्याची निवड करायला लावली, कारण मी कुंती आणि भीम आणि अर्जुनापासून जन्मलो आहे, तर नकुल आणि सहदेव ही माझी सावत्र आई माद्रीपासून जन्मले आहेत. कुटुंबात समतोल राखला पाहिजे. अशा प्रकारे मी नकुलाची निवड केली, जेणेकरून त्याच्या आईला, तिच्या स्मरणार्थ जिवंत राहणारा मुलगा व्हावा.’’

या उत्तराने यक्ष इतका आनंदित झाला की तो आता स्वत:ला मृत्यूचा देव यम आणि युधिष्ठिराचा पिता म्हणून प्रकट करतो. त्याच्या शिंगांमधील लाकडी ठोकळे काढून घेणाऱ्या हरणाचाही वेश होता.

‘तुम्ही केलेल्या निवडीमुळे मला खूप आनंद झाला आहे, कारण धर्म म्हणजे नेमके काय ते तुम्ही  दाखवून दिले आहे. यम म्हणतो आणि सर्व पांडवांना पुन्हा जिवंत करतो. तो त्यांना आशीर्वाद देखील देतो आणि आश्वासन देतो की त्यांच्या एक वर्षाच्या आग्यात्वावर, तो त्यांचे रक्षण करेल आणि कौरवांना ते सापडणार नाहीत याची खात्री करेल.

कथा कॉर्पोरेट जगाशी कशी निगडीत आहे?

ही कथा धर्माच्या साराबद्दल गहन अंतर्दृष्टी प्रदान करते, ज्याचे अवतार युधिष्ठिर आहे. तुम्ही भावंड, कुटुंबातील सदस्य, कॉर्पोरेट एक्झिक्युटिव्ह, राष्ट्रीय नेता किंवा राजकीय किंवा धार्मिक संघटनेचे प्रमुख असाल, तुम्ही कोणत्या धर्माचे पालन कराल? या संदर्भात धर्माचा अर्थ काय होता? युधिष्ठिराकडे कोणते पर्याय होते? अत्यंत आव्हानात्मक परिस्थितीत त्याने मध्यम मार्ग कसा शोधला? त्याला संघर्षात सहभागी होण्याची इच्छा असती आणि त्याच्याकडे बरीच शक्ती होती. तरीही, युधिष्ठिराने यक्षाच्या क्षेत्रात प्रवेश केल्यावर आज्ञापालन केले, त्याच्या नियमांचा आदर केला आणि त्याच्या प्रश्नांची संयमाने उत्तरे दिली. या कथेत प्रशासन, नेतृत्व आणि ज्या मूल्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे त्यासंबंधीच्या चौकशीच्या विविध आयामांचा परिचय करून दिला आहे. हे युधिष्ठिराने कुशलतेने प्रदर्शित केलेल्या मूल्यांची आणि धर्माची मालिका सादर करते, जे धर्माच्या जडणघडणीत निर्णायक आहेत. धर्माचे समर्थन करण्यासाठी मजबूत लोककौशल्ये आणि सहानुभूती आवश्यक आहे. युधिष्ठिराने सत्तेवर लोकांना निवडले, एक निर्णय ज्याने शेवटी त्याचा अधिकार पुनर्संचयित केला आणि त्याला युद्ध जिंकण्यात मदत केली. भीम किंवा अर्जुनापेक्षा त्याचा सावत्र भाऊ नकुल निवडण्याची त्याची कृती त्याची सहानुभूती आणि उल्लेखनीय लोककौशल्ये दर्शवते.

यक्षप्रश्नाची कथा सर्व प्रकारच्या नेत्यांना, अगदी समकालीन काळातही एक मौल्यवान धडा देते. हे अधोरेखित करते की नेत्यांकडे शहाणपण आणि निष्पक्षता असणे आवश्यक आहे आणि सातत्याने धर्माप्रमाणे वागले पाहिजे. हे द्रुत विचारांचे महत्त्व आणि नेत्यांसाठी कठोर निर्णय घेण्याची क्षमता देखील अधोरेखित करते.

या कथेतून नेते सहजपणे दूर करू शकतात असे तीन महत्त्वाचे धडे आहेत:

बुद्धी: यक्षाने विचारलेल्या आव्हानात्मक प्रश्नांची अचूक उत्तरे देण्याची युधिष्ठिराची क्षमता, न्याय्य काय आहे याची त्याची समज दर्शवते. वास्तविक जीवनात, अनुयायांना त्यांचे नेते न्याय्य आणि न्याय्य असावेत असे वाटते.

निष्पक्ष न्याय: युधिष्ठिराने त्याच्या न्याय्य आणि निःपक्षपाती दृष्टीकोनातून त्यांच्या नेत्यांनी समान निष्पक्षता दाखवावी अशी अनुयायांची अपेक्षा आहे. त्याने फसवणूक किंवा हेराफेरीचा अवलंब केला नाही; कोणताही पक्षपात किंवा भावना न दाखवता तो निकाल स्वीकारण्यास तयार होता.

एस प्रकाश यांच्या ‘धर्मा टेल्स फॉर CEOs’ चे मुखपृष्ठ एस प्रकाशच्या ‘धर्मा टेल्स फॉर CEO: बिझनेस ट्रान्सफॉर्मेशन थ्रू टाईमलेस स्पिरिच्युअल प्रिन्सिपल्स’ मधील हा उतारा हार्परकॉलिन्स इंडियाच्या परवानगीने प्रकाशित करण्यात आला आहे.