नागपूर प्राणीसंग्रहालयात ‘एचवनएनवन’मुळे तीन वाघ व एका बिबट्याचा मृत्यू

प्रातिनिधिक छायाचित्र.

नवी दिल्ली: नागपूरच्या प्राणीसंग्रहालयात प्राणघातक बर्ड फ्लूमुळे मार्जार प्रजातीतील चार प्राण्यांचा म्हणजे तीन वाघ आणि एका बिबट्याचा मृत्यू झाला आहे. ही धोक्याची घंटा आहे, कारण एव्हियन फ्लू विषाणू वेगाने विकसित होत आहे आणि जागतिक साथीचा रोग निर्माण करण्याची शक्यता आहे. मंगळवारी अमेरिकेत कुक्कुटपालन आणि वन्य पक्ष्यांच्या वैयक्तिक संपर्कात आलेल्या एका 65 वर्षीय व्यक्तीचा या आजाराने मृत्यू झाल्याचे वृत्त आल्यानंतर चिंता आणखी वाढली.

डिसेंबरच्या अखेरीस बाळासाहेब ठाकरे गोरेवाडा प्राणी उद्यानात तीन वाघ आणि एक बिबट्याचा मृत्यू झाला होता परंतु गेल्या आठवड्यात त्यांच्या मृत्यूचे कारण निश्चित झाले. त्यांचा मृत्यू हायली पॅथोजेनिक एव्हियन इन्फ्लूएंझा (HPAI) विषाणूच्या संसर्गामुळे झाला, ज्याला इन्फ्लूएंझा A व्हायरस उपप्रकार एचवनएनवन (H5N1) म्हणूनदेखील ओळखले जाते, जो पक्षी आणि इतर प्राण्यांमध्ये गंभीर आजार निर्माण करू शकतो आणि उच्च मृत्युदराशी संबंधित आहे. झारखंड, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि केरळसह अनेक भारतीय राज्यांमध्ये H5N1 मुळे पोल्ट्रीमध्ये बर्ड फ्लूचा प्रादुर्भाव झाल्याची नोंद झाली आहे, जो गेल्या काही वर्षांपासून जगभरातील वन्यजीवांचा नाश करत आहे.

परंतु सस्तन प्राण्यांमध्ये विषाणूचा प्रसार हा शास्त्रज्ञ आणि आरोग्य अधिकाऱ्यांना चिंतेत टाकणारा आहे. कारण सस्तन प्राण्यांमध्ये विषाणूचा प्रसार हा प्रजातींच्या अडथळ्यांना ओलांडण्यासाठी विकसित होत असल्याचे सूचित करतो, असे शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे.“प्रत्येक सस्तन प्राण्यांच्या संसर्गामुळे विषाणूला सस्तन प्राण्यांच्या संक्रमणाशी जुळवून घेण्याची संधी मिळते,” असे विश्वनाथ कॅन्सर केअर फाउंडेशन आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (IIT) कानपूरशी संबंधित जीवशास्त्रज्ञ आणि जीनोम शास्त्रज्ञ डॉ. विनोद स्कारिया यांनी दप्रिंटला सांगितले.

संसर्गजन्य रोग तज्ज्ञ डॉ. ईश्वर गिलाडा यांनी दप्रिंटला सांगितले की, अलिकडच्या काळात इबोला, झिका, निपा आणि सार्स-कोव्ही 2 सारख्या आजारांमागील विषाणूंच्या उत्क्रांतीच्या पद्धतींवरून हे स्पष्ट होते की ते प्रथम प्राण्यांपासून मानवांमध्ये संक्रमण आणि नंतर मानवांमधून मानवांमध्ये संक्रमणाशी जुळवून घेत आहेत.“सोप्या संक्रमणासाठी विषाणू उत्परिवर्तित होऊ शकतात आणि म्हणूनच, H5N1 च्या बाबतीत पोल्ट्री लोकसंख्येमध्ये प्रादुर्भावाचे निरीक्षण आणि नियंत्रण करण्याची तातडीची गरज आहे,” डॉ. गिलाडा म्हणाले.

केंद्राने गेल्या आठवड्यात जाहीर केले की ते देशभरातील प्राणीसंग्रहालयांमध्ये दक्षता वाढवण्यात येत आहे. परंतु तज्ञांनी अशी मागणी केली की सरकारने अधिक उपाययोजना करण्याची आवश्यकता आहे. उदाहरणार्थ, पोल्ट्रीमध्ये बर्ड फ्लू, संक्रमित पक्ष्यांच्या संपर्कात येणारे मानव नसलेले सस्तन प्राणी आणि त्यांच्या संपर्कात येणारे इन्फ्लूएंझाची लक्षणे असलेले मानव यांचे निदान करून त्यांचे विलगीकरण आवश्यक असल्याचे त्यांनी म्हटले आहे. मानवांमध्ये बर्ड फ्लूची लक्षणे सौम्य नेत्रश्लेष्मलाशोथ, ताप, खोकला, घसा खवखवणे, नाक वाहणे आणि डोकेदुखी यांचा समावेश आहे आणि त्यामुळे मृत्यू देखील होऊ शकतो. तज्ञांच्या मते, समस्या अशी आहे की भारतात वेगवेगळ्या प्रकारच्या इन्फ्लूएंझाची ओळख आणि अहवाल देणे मर्यादित आहे.

द प्रिंटशी बोलताना, अशोक विद्यापीठातील भौतिकशास्त्र आणि जीवशास्त्राचे प्राध्यापक डॉ. गौतम मेनन म्हणाले की प्राणीसंग्रहालयातील प्राण्यांना मारणारा एचवनएनवन चिंताजनक आहे. ‘एचवनएनवन’ सामान्यतः पक्ष्यांसाठी मर्यादित असला तरी, डॉ. मेनन म्हणाले की तो वेगवेगळ्या प्रजातींमध्ये पसरू शकतो, ज्या प्राण्यांना नैसर्गिक प्रतिकारशक्ती नसते त्यांना संक्रमित करू शकतो.“चिंता ही आहे की तो मानवांमध्ये पसरू शकतो का. मानवांमध्ये तुरळक संसर्ग नोंदवले गेले आहेत, परंतु जवळजवळ केवळ पोल्ट्रीच्या जवळच्या संपर्कात असलेल्यांमध्ये. “या टप्प्यावर काळजीपूर्वक देखरेख करणे आवश्यक आहे, पोल्ट्रीमध्ये बर्ड फ्लू, संक्रमित पक्ष्यांच्या संपर्कात येणारे मानव नसलेले सस्तन प्राणी आणि त्यांच्या संपर्कात येणारे इन्फ्लूएंझा लक्षणे असलेले मानव यांचा विचार केला जायला हवा,” डॉ. मेनन म्हणाले.

डॉ. मेनन यांचा असा विश्वास आहे की मानवाकडून मानवामध्ये संक्रमणाचा धोका कमी आहे आणि जरी मानवांना संसर्ग झाला तरी घाबरून जाण्याची गरज नाही, परंतु विषाणूचे गुणधर्म स्थापित करण्यासाठी त्याचे जीनोम सिक्वेन्सिंगसह दक्षता घेणे आवश्यक आहे. डॉ. स्कारिया यांनी अधोरेखित केले की विषाणूचा स्रोत आणि वंश निश्चित करण्यासाठी आणि योग्यरित्या सुधारात्मक कारवाई करण्यासाठी जीनोम सिक्वेन्सिंगद्वारे विषाणूचे अनुवांशिक महासाथशास्त्र आवश्यक आहे.

डॉ. गिलाडा यांनी जगभरातील जागतिक, राष्ट्रीय, राज्य आणि स्थानिक पातळीवर साथीच्या तयारीची गरज यावर भर दिला.

वाढती चिंता

यूएस सेंटर्स फॉर डिसीज कंट्रोल अँड प्रिव्हेन्शन (CDC) नुसार, एव्हीयन इन्फ्लूएंझा किंवा बर्ड फ्लू म्हणजे एव्हीयन इन्फ्लूएंझा प्रकार A विषाणूंच्या संसर्गामुळे होणारा आजार ज्यांच्या इतर विविध वंशांमुळे देखील मानवांमध्ये सामान्य फ्लू होतो. एव्हीयन फ्लू व्यतिरिक्त, इन्फ्लूएंझा प्रकार A विषाणू देखील स्वाइन फ्लू, इक्वाइन फ्लू, कॅनाइन फ्लू आणि बॅट फ्लू, इत्यादींना कारणीभूत ठरतात. वेगवेगळ्या इन्फ्लूएंझा विषाणू जीनोममध्ये वेगवेगळे हेमॅग्लुटिनिन (H) आणि न्यूरामिनिडेस (N) एन्कोड केले जातात – विषाणूवर दोन भिन्न प्रकारची प्रथिने असतात.

पक्षी, गायी आणि क्वचित प्रसंगी मानवांना संक्रमित करू शकणारा विषाणू ए (एच5) हा 1996 पासून वन्य आणि पाळीव पक्ष्यांमध्ये  पसरत असल्याचे आढळून आले आहे, जेव्हा तो पहिल्यांदा चीनमध्ये आढळला होता. हा विषाणू पक्ष्यांच्या जवळच्या संपर्कात असलेल्या मानवांमध्ये पसरू शकतो, अशा परिस्थितीत तो 50 टक्क्यांहून अधिक प्रकरणांमध्ये प्राणघातक ठरू शकतो. एच5एन1 2.3.4.4 बी हा प्रामुख्याने अमेरिकन कावळे आणि इजिप्तमधील जंगली पक्ष्यांसारख्या स्थलांतरित पक्ष्यांमध्ये आढळतो. या विषाणूचा एक उदयोन्मुख वंश, 2020 च्या उत्तरार्धापासून तो जगभरात पसरत आहे. शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे की या विषाणूंच्या जीवशास्त्रामुळे आणि मानवांच्या वरच्या आणि खालच्या श्वसनमार्गांना जोडणाऱ्या पेशींच्या प्रकारांमुळे बर्ड फ्लू विषाणूंचे मानवांमध्ये संक्रमण आतापर्यंत अकार्यक्षम राहिले आहे.परंतु, गेल्या तीन वर्षांत, पक्षी आणि सस्तन प्राण्यांमध्ये विषाणूच्या संक्रमणाची वारंवारता वाढली आहे.

जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) मते, 2022 मध्ये पाच खंडांमधील 67 देशांमध्ये कुक्कुटपालन आणि वन्य पक्ष्यांमध्ये ‘एचवनएनवन’चा प्रादुर्भाव नोंदवला गेला, ज्यामध्ये 131 दशलक्षाहून अधिक पाळीव कोंबड्यांचा मृत्यू झाला किंवा प्रभावित शेतात आणि गावांमध्ये त्यांची हत्या करण्यात आली. 2023 मध्ये, एकूण 14 देशांमध्ये बर्ड फ्लूचा प्रादुर्भाव नोंदवला गेला, ज्यामध्ये प्रामुख्याने अमेरिकेचा समावेश होता. वन्य पक्ष्यांमध्ये एचवनएनवन 2.3.4.4b मुळे होणाऱ्या अनेक सामूहिक मृत्यूच्या घटना नोंदवल्या गेल्या आहेत. 2003 ते मार्च 2024 दरम्यान, WHO ने एचवनएनवन संसर्गाच्या  एकूण 888 केसेसची नोंद केली. त्यापैकी 463 लोकांचा मृत्यू झाला. गेल्या महिन्यात एव्हीयन इन्फ्लूएंझावर जारी केलेल्या बुलेटिनमध्ये, WHO ने म्हटले आहे की ऑगस्ट ते नोव्हेंबर 2024 दरम्यान, बर्ड फ्लू विषाणूंच्या संसर्गाचे 49 अतिरिक्त मानवी रुग्ण नोंदवले गेले.आणखी आश्चर्यकारक गोष्ट म्हणजे आता पोल्ट्री किंवा वन्यजीवांशी संवाद साधण्याचा कोणताही इतिहास नसलेल्या लोकांमध्येही मानवी रुग्णांची नोंद होत आहे.

WHO च्या डिसेंबर बुलेटिननुसार, गेल्या महिन्यात अमेरिकेत मानवांमध्ये एचवनएनवन संसर्गाचे 45 रुग्ण नोंदवले गेले. यापैकी, कॅलिफोर्नियामध्ये 28 लोक एचवनएनवन-संक्रमित दुग्धजन्य गुरांच्या संपर्कात आले होते. भारतात आतापर्यंत एचवनएनवनचा मानवाकडून मानवात प्रसार झाल्याची कोणतीही पुष्टी झालेली नाही, परंतु सर्वात मोठी भीती तिथेच आहे, असे तज्ञ म्हणतात.