भोपाळ दुर्घटना पीडितांना सेवा देणाऱ्या ट्रस्टचा ‘एफसीआरए’ परवाना रद्द

समभावना ट्रस्ट क्लिनिक हे भोपाळमधील एकमेव क्लिनिक आहे जे भोपाळ दुर्घटनेतून बचावलेल्यांना प्रभावी सेवा पुरवते.

नवी दिल्ली: भोपाळ वायू दुर्घटनेतून बचावलेल्या लोकांना दोन दशकांहून अधिक काळ मोफत विशेष आरोग्यसेवा देणारे ‘समभावना ट्रस्ट क्लिनिक’ या वर्षी बंद पडल्याने संजय सक्सेना (51) आणि त्यांच्यासारख्या हजारो लोकांना त्यांची जीवनदायिनीच गमावल्यासारखे वाटत आहे. निधीच्या तीव्र कमतरतेमुळे हा ट्रस्ट बंद होत आहे.

ही 29 वर्ष जुनी संस्था 1984 च्या भोपाळमधील युनियन कार्बाइड आपत्तीतून वाचलेल्यांसाठी एक महत्त्वपूर्ण आधारयंत्रणा आहे. 1996 मध्ये स्थापन झालेल्या या क्लिनिकमध्ये सुरुवातीला दररोज सरासरी 63 रुग्णांवर उपचार केले जात होते, हा आकडा 2019 पर्यंत 92 पर्यंत वाढला. तथापि, अलीकडील वर्षांमध्ये घट झाली असून 2024 पर्यंत दैनंदिन सरासरी 75 पर्यंत ती संख्या घसरली आहे.

“दुर्घटनेतून वाचलेल्या बहुसंख्य लोकांना दीर्घकालीन जखमांमुळे श्वसन, रोगप्रतिकारशक्ती, न्यूरोलॉजिकल डिसऑर्डर्स प्रजननसंस्थेवर परिणाम असे अनेक त्रास होतात. त्यावर विविध प्रकारचे आवश्यक उपचार करावे लागतात.” असे स्पष्टीकरण ट्रस्टचे व्यवस्थापकीय विश्वस्त हरी प्रसाद जोशी यांनी केले. “क्लिनिकचे कामकाज चालू ठेवण्यासाठी दरमहा 20 लाख रुपये लागतात, असेही त्यांनी सांगितले. ऑक्टोबर 2019 मध्ये, ट्रस्टची एफसीआरए (फॉरेन कंट्रीब्युशन रेग्युलेशन ॲक्ट) नोंदणी जी 31 ऑक्टोबर 2021 पर्यंत वैध होती, ती FCRA नियमांच्या कथित उल्लंघनामुळे अचानक रद्द करण्यात आली आणि गृह मंत्रालयाने त्याचे बँक खाते गोठवले.

एफसीआरए नोंदणी हे भारतातील संस्थांसाठी एक अनिवार्य प्रमाणपत्र आहे, जे त्यांना कायदेशीररित्या परदेशी योगदान प्राप्त करण्यास सक्षम करते. ट्रस्टला तीन वर्षांसाठी ‘एफसीआरए’अंतर्गत पुनर्नोंदणीसाठी अर्ज करण्यास मनाई करण्यात आली आणि 18 लाख रुपयांचा दंड ठोठावण्यात आला. “31 मार्च 2019 च्या अंतिम मुदतीपर्यंत 2017-18 चा वार्षिक अहवाल सादर करण्यात कथित अयशस्वी होण्याचे कारण नमूद केले आहे,” जोशी यांनी द प्रिंटला सांगितले. तथापि, अहवाल दाखल करण्यासाठी अडथळा आला कारण एमएचए पोर्टल योग्यप्रकारे काम करत नव्हते. त्यामुळे  आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करणे अशक्य होते, असेही ते म्हणाले.

पोर्टलच्या तांत्रिक अडचणी सिद्ध करून गृह मंत्रालयाच्या अधिकाऱ्यांना स्क्रीनशॉटसह ईमेल पाठवूनही, कोणतीही पोचपावती मिळाली नसल्याचा दावा समभावना ट्रस्टने केला आहे. त्यानंतर, ट्रस्टने 18 लाख रुपयांचा दंड भरला आणि तीन वर्षांच्या बंदीची प्रतीक्षा केली. जोशी यांच्या म्हणण्यानुसार ट्रस्टने 2 फेब्रुवारी 2023 रोजी एफसीआरए पुनर्नोंदणीसाठी अर्ज केला. “पोर्टलने तीन महिन्यांत निर्णय घेण्याचे आश्वासन दिले असताना, 22 महिने उलटले आहेत आणि ‘समभावना’नंतर दाखल झालेल्या 65 टक्के अर्जांवर प्रक्रिया करण्यात आली आहे. तरीही, ट्रस्टचा अर्ज आजपर्यंतदेखील  प्रलंबितच आहे,” असेही त्यांनी सांगितले.

क्लिनिकचे लाभार्थी आणि कर्मचारी यांनी 15 डिसेंबर रोजी युनियन कार्बाइड पॉयझन व्हिक्टिम्स हेल्थकेअर राइट्स फ्रंटची स्थापना केली. दुसऱ्या दिवशी, गटाने केंद्रीय गृहमंत्र्यांना पत्र लिहून क्लिनिकच्या एफसीआरए नोंदणीला त्वरित मंजुरी देण्याची विनंती केली. सध्या ते प्रतिसादाच्या प्रतीक्षेत आहेत. वर्षानुवर्षे, क्लिनिकने 45 देशांमधील 30,000 व्यक्तींचा एक मजबूत देणगीदार आधार तयार केला आहे, ज्याचा वार्षिक खर्च 1996 मध्ये 10.68 लाख रुपयांवरून 2018 मध्ये 2.5 कोटी रुपयांपर्यंत वाढला आहे. यूके-आधारित भोपाळ मेडिकल अपीलने निधी उभारणीच्या प्रयत्नांचे नेतृत्व केले.

2019 मध्ये एफसीआरए नोंदणी रद्द झाल्यानंतर निधी उभारणीच्या प्रयत्नांना मोठा फटका बसला. क्राउडफंडिंग प्लॅटफॉर्मवर 2019 मध्ये लाँच केलेले दोन आकर्षक व्हिडिओही अयशस्वी झाले, कारण संभाव्य देणगीदारांना 1984 च्या आपत्तीतून वाचलेल्यांना चार दशकांनंतरही वैद्यकीय सेवेची आवश्यकता आहे यावर विश्वास ठेवण्यासाठी संघर्ष केला गेला. दीर्घकालीन समर्थकांनी काही निधीचे योगदान दिले असले तरी ते कामकाज पूर्णपणे चालू ठेवण्यासाठी अपुरे होते.

“कर्मचारी सदस्यांनी 30 टक्के वेतन कपात केली आणि क्लिनिकने कमी बजेटवर आपले काम सुरू ठेवले, ज्याला अझीम प्रेमजी फिलान्थ्रोपिक इनिशिएटिव्हज (APPI) द्वारे अंशतः पाठिंबा दिला गेला,” जोशी म्हणाले. सक्सेना हे 2009 पासून भोपाळच्या समभावना ट्रस्ट क्लिनिकमध्ये 14 इतर कुटुंब सदस्यांसह नियमित रुग्ण आहेत, ज्यापैकी काहींची दीर्घकाळ काळजी घेतली जात आहे.

गॅस आपत्तीमुळे दूषित झालेल्या पिण्याच्या पाण्यामुळे अनेक आरोग्य-समस्या जडल्या असल्याचे सक्सेना यांनी सांगितले.  त्यांनी स्पष्ट केले की, “दूषित पाण्याचे सेवन केल्याने मला सांधे समस्या निर्माण झाल्या. न्यूरोलॉजिकल समस्यादेखील उद्भवल्या. मला कावीळ झाली होती आणि नंतर, माझ्या कंबरेच्या आणि पायांच्या मज्जातंतूंमध्ये अडथळे निर्माण झाले होते, ज्यामुळे तीव्र सांधेदुखी झाली. मला अजूनही नीट चालता येत नाही. ”

त्यांना रक्तदाब, मधुमेह आणि थायरॉईड-संबंधित त्रासदेखील आहेत. “आम्हाला मिळालेले उपचार, जसे की पंचकर्म आणि योगचिकित्सा, खूप उपयुक्त होत्या. परंतु क्लिनिक बंद झाल्याने, ते आपल्या सर्वांसाठी, विशेषत: माझ्या 74 वर्षांच्या आईसाठी खूप त्रासाचे ठरणार आहे,” त्यांनी ‘द प्रिंट’ला सांगितले.

जवळपास 30 वर्षे सेवेत

सुमारे तीन दशकांपूर्वी सुरू झालेले क्लिनिक भोपाळमधील एनजीओ ‘समभावना ट्रस्ट’द्वारे चालवले जाते, (IS ने आधुनिक औषध, आयुर्वेद, योग, आणि सामुदायिक आरोग्य उपक्रमांना एकत्रित करून सर्वांगीण उपचार मिळण्याची तरतूद केली.)

ऑक्टोबर 2019 पर्यंत, त्याच्या सेवांमध्ये पॅथॉलॉजिकल तपासणी, अल्ट्रासाऊंड, स्त्रीरोग, नेत्ररोग चिकित्सालय, एक वनौषधी उद्यान आणि हर्बल औषध उत्पादन युनिट, आपत्कालीन आणि पॅरामेडिक सेवा आणि समुदाय-आधारित संशोधन समाविष्ट करण्यासाठी विस्तार केला गेला. त्याच्या क्लिनिकल कामाच्या पलीकडे, समभावना ट्रस्ट क्लिनिक मलेरिया, डेंग्यू आणि क्षयरोगाचा सामना करण्यासाठी आरोग्य उपक्रमांसह 40 हजार सामुदायिक आरोग्य कर्मचाऱ्यांसह 30 हजार एवढ्या लोकसंख्येला सेवा देत आहे आणि गर्भाशयाच्या मुखाच्या कर्करोगाची शीघ्र तपासणी करत आहे. त्याचे सामुदायिक आरोग्य सर्वेक्षण 1 लाखांहून अधिक लोकांसमोरील दीर्घकालीन आरोग्य आव्हानांचे दस्तऐवजीकरण करते.

हे क्लिनिक 2 डिसेंबर 1984 रोजी मध्यरात्री झालेल्या गॅस गळतीतील वाचलेल्यांना आणि कुटुंबांना सेवा देते, जेव्हा भोपाळमधील यूएस-आधारित युनियन कार्बाइड कॉर्पोरेशनच्या मालकीच्या कीटकनाशक प्लांटमधून अंदाजे 40 टन प्राणघातक मिथाइल आयसोसायनेट गॅसची गळती झाली. विषारी वायूने वेगाने प्लांटजवळील वस्त्यांमध्ये राहणाऱ्या हजारो लोकांचा बळी घेतला. आजपर्यंत या सगळ्यामुळे 22,000 हून अधिक लोकांचा अकाली मृत्यू झाल्याचा अंदाज आहे, मृत्यूचे प्रमाण आज अनेक दशकांनंतरही तसेच आहे.

याव्यतिरिक्त, 5 लाखांहून अधिक व्यक्तींना दुखापत झाली आहे किंवा दीर्घकालीन आरोग्यसमस्या निर्माण झाल्या आहेत.