महाकुंभातील घनकचऱ्याचे उत्तम व्यवस्थापन, गंगेचे पाणीही निर्मळ : भारत -अमेरिकेतील दोन शास्त्रज्ञांचा निष्कर्ष

महाकुंभ मेळ्यासाठी जमलेले भक्तगण.

नवी दिल्ली: नुकत्याच संपलेल्या महाकुंभमेळ्यात स्वच्छ शौचालये उपलब्ध करून देणे, घनकचरा आणि विष्ठेचा गाळ व्यवस्थापित करणे हे एक मोठे आव्हान होते आणि ते अधिकाऱ्यांनी उत्तम प्रकारे व्यवस्थापित केले, असे अमेरिकन आणि भारतीय संशोधकांनी केलेल्या अभ्यासाच्या प्राथमिक निष्कर्षांमध्ये म्हटले आहे. स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाच्या यूएस-एशिया टेक्नॉलॉजी मॅनेजमेंट सेंटर (यूएस-एटीएमसी) चे संचालक रिचर्ड डॅशर आणि इन्स्टिट्यूट फॉर कॉम्पिटिटिव्हनेस, इंडियाचे प्राध्यापक आणि अध्यक्ष अमित कपूर यांनी प्रयागराजच्या महाकुंभमेळ्यात पाणी आणि स्वच्छता व्यवस्थापनावर एक अभ्यास केला.

या वर्षी, गंगेच्या काठावर आयोजित महाकुंभात 65  कोटींहून अधिक लोकांनी भाग घेतला. नदीकाठची सुमारे 4 हजार हेक्टर पुनर्प्राप्त जमीन 45 दिवसांच्या कालावधीसाठी एका क्षणिक शहरात रूपांतरित करण्यात आली. अभ्यासाच्या प्रमुख अन्वेषकांपैकी एक असलेल्या कपूर यांनी 10 जणांच्या पथकासह एक महिन्याहून अधिक काळ पाणी आणि स्वच्छता व्यवस्थापनाच्या विविध पैलूंचे मूल्यांकन केले. या अभ्यासाचे प्राथमिक निष्कर्ष बुधवारी जयपूर येथे गृहनिर्माण आणि शहरी व्यवहार मंत्रालयाने आयोजित केलेल्या आशिया आणि पॅसिफिकमधील 12 व्या प्रादेशिक 3आर आणि सर्क्युलर इकॉनॉमी फोरममध्ये सादर करण्यात आले. कपूर म्हणाले की, या विशाल क्षेत्राची स्वच्छता राखणे, 1.5 लाख शौचालये राखणे आणि विष्ठेच्या गाळाची वेळेवर विल्हेवाट लावणे हे एक मोठे काम आहे. राज्य सरकारने सुमारे 15 हजार स्वच्छता कर्मचारी तैनात केले होते.

ते पुढे म्हणाले, “दररोज 1.5 कोटींहून अधिक लोक शौचास जात होते. स्वच्छ शौचालये पुरवणे हे एक मोठे आव्हान होते, परंतु 99.9 टक्के ते उत्तम प्रकारे व्यवस्थापित केले गेले. प्राधिकरणाने आखलेल्या प्रक्रियेनुसार, प्रत्येक शौचालय दर 20  मिनिटांनी स्वच्छ करायचे होते. ते ते करू शकले. आम्ही वेगवेगळ्या क्षेत्रातील 10 हजार शौचालये तपासली. या महोत्सवाचे खरे नायक स्वच्छता कर्मचारी आहेत.” कपूर म्हणाले की, शौचालयांमध्ये फक्त साबण डिस्पेंसर्सची कमतरता आहे. विष्ठेच्या गाळ व्यवस्थापनाबाबत कपूर म्हणाले की, ते तात्पुरत्या विष्ठेच्या गाळ व्यवस्थापन संयंत्रांमध्ये ‘पूर्णपणे व्यवस्थापित’ आणि प्रक्रिया केलेले होते. “ते विष्ठेच्या गाळाचे व्यवस्थापन करण्यास सक्षम होते. ते 99.9 टक्के परिपूर्ण होते. 45 दिवसांत, आम्हाला फक्त एकदाच बाहेर काही विष्ठा गाळ दिसला, तो मौनी अमावस्येला होता,” असे ते म्हणाले.

या कार्यक्रमासाठी एकूण 10 सांडपाणी प्रक्रिया संयंत्रे आणि तीन विष्ठा गाळ प्रक्रिया संयंत्रे उभारण्यात आली होती. यावेळी केलेल्या व्यवस्थेचा संदर्भ देताना कपूर म्हणाले की, 2012 मध्ये शहरात आयोजित केलेल्या शेवटच्या कुंभमेळ्याच्या तुलनेत व्यवस्थेत खूप फरक होता. “2012 मध्ये कुंभमेळ्याच्या व्यवस्थापनाबाबत नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक (कॅग) चा अहवाल होता. जर तुम्ही त्या (आकड्यांकडे) पाहिले तर फरक अंमलबजावणीच्या बाबतीत आहे,” असे ते जयपूर परिषदेत म्हणाले.

‘नळाच्या पाण्यापेक्षा स्वच्छ’

केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने (सीपीसीबी) गेल्या महिन्यात म्हटले होते की महाकुंभात दररोज लाखो लोकांनी पवित्र स्नान केले त्या संगमच्या पाण्यात विष्ठेच्या कोलिफॉर्मचे प्रमाण जास्त आढळले. तथापि, अभ्यासात काही ठिकाणी नदीचे पाणी नळाच्या पाण्याइतके स्वच्छ असल्याचे आढळून आले. सीपीसीबीच्या अहवालाचा संदर्भ देत कपूर म्हणाले, “आमच्या डेटावरून असे दिसून येते की काही ठिकाणी गंगा नदीतील पाणी नळाच्या पाण्यापेक्षा स्वच्छ होते.” पथकाने महाकुंभातील पिण्याच्या पाण्याच्या सुविधांचे मूल्यांकन देखील केले आणि पाण्याची गुणवत्ता जवळजवळ परिपूर्ण असल्याचे आढळून आले.

निष्कर्षांनुसार, 1 ते 24 फेब्रुवारी दरम्यान चाचणी केलेल्या 150 पाण्याच्या नळांच्या नमुन्यांपैकी 109 पाण्याच्या नळांनी (73 टक्के) भारतीय मानक ब्युरो (बीआयएस) च्या पिण्याच्या पाण्याच्या मानकांनुसार एकूण विरघळलेले घन पदार्थ (टीडीएस) 500 पेक्षा कमी असल्याचे सिद्ध केले. “बहुतेक ठिकाणी पाण्याची गुणवत्ता जवळजवळ परिपूर्ण होती. असे 60 नळ होते जिथे आम्हाला आढळले की पाणी जास्त फिल्टर केलेले होते. आम्हाला फक्त एकच पाण्याचा नळ आढळला जिथे पाण्याची गुणवत्ता किंवा टीडीएस 500 पेक्षा कमी होता,” कपूर म्हणाले.