नवी दिल्ली: ज्येष्ठ चित्रपट निर्माते श्याम बेनेगल यांचे वयाच्या 90 व्या वर्षी सोमवारी मुंबईत निधन झाले. 1970 आणि 1980 च्या दशकात समांतर चित्रपट चळवळीचे नेतृत्व करणारे म्हणून त्यांची ओळख होती. त्यांचा उत्साह शेवटपर्यंत कायम होता. “मी दोन ते तीन प्रकल्पांवर काम करत आहे; ते सर्व एकमेकांपासून भिन्न आहेत. मी कोणता तयार करणार हे सांगणे कठीण आहे. ते सर्व मोठ्या पडद्यासाठी आहेत,” बेनेगल यांनी या महिन्याच्या सुरुवातीला एका मुलाखतीत पीटीआयला सांगितले होते. त्यांचा शेवटचा चित्रपट होता मुजीब: द मेकिंग ऑफ अ नेशन (2023). बांग्लादेशचे संस्थापक शेख मुजीबुर रहमान यांच्यावरील तो चरित्रपट (बायोपिक) होता.
फक्त एक आठवड्यापूर्वी, 15 डिसेंबर रोजी, अभिनेत्री शबाना आझमी यांनी त्यांच्या 90 व्या वाढदिवसाच्या सेलिब्रेशनचा एक फोटो शेअर केला होता. आझमी यांनी बेनेगल यांच्यासोबत अंकुर (1974), निशांत (1975) आणि मंडी (1983) सारख्या चित्रपटांमध्ये काम केले होते.
फिल्म अँड टेलिव्हिजन इन्स्टिटय़ूट ऑफ इंडियाचे माजी विद्याशाखा सदस्य आणि संस्थेचे दोन वेळा अध्यक्ष असलेले बेनेगल यांचा चित्रपट निर्मितीत मुख्य प्रवाहातील ‘मसाला’ चित्रपटांना तीव्र विरोध होता. एक उदाहरण म्हणजे मंथन (1976), त्यांच्या सर्जनशील सर्वोत्तम चित्रपटांपैकी एक, जो फिल्म हेरिटेज फाउंडेशनने पुनर्संचयित केला आणि या वर्षी कान्स येथे प्रदर्शित केला. 1965 मध्ये वर्गीस कुरियन यांनी स्थापन केलेल्या गुजरातमधील नॅशनल डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्डाने या चित्रपटाला आर्थिक पाठबळ दिले होते आणि गुजरातच्या दूध शेतकऱ्यांनी त्याला निधी दिला होता.
“डॉ. कुरियन यांनी सुचवले की ते गुजरातमधील अर्धा दशलक्ष दूध उत्पादकांना या चित्रपटासाठी प्रत्येकी दोन रुपये देतील. अशीच मंथनची सुरुवात झाली. डॉ कुरियन यांच्या भूमिकेसाठी आम्ही गिरीश कर्नाड यांची निवड केली. पटकथा लिहिण्यासाठी आम्ही विजय तेंडुलकर यांना विनंती केली. त्यांनी डॉ. कुरियन यांची भेट घेतली आणि अनेक कल्पना सुचल्या. त्यापैकीच एक आम्ही निवडली आणि मंथन तयार झाला. पटकथेला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला. त्यानंतर मी हा चित्रपट बनवला,” बेनेगल यांनी टाइम्स ऑफ इंडियाला 2012 मध्ये दिलेल्या मुलाखतीत सांगितले होते.
अविजित घोष यांनी त्यांचे पुस्तक ‘व्हेन अर्धसत्य मेट हिम्मतवाला’मध्ये सांगितल्याप्रमाणे, बेनेगलदेखील चित्रपट निर्मात्यांमध्ये होते. इतरांमध्ये बासू चॅटर्जी आणि केतन मेहता यांचा समावेश होता- ज्यांनी 1980 च्या दशकात टीव्ही मालिकांमध्ये प्रवेश केला, कारण मध्यमवर्गीय प्रेक्षक छोट्या पडद्याकडे वळू लागले. त्यांच्या टेलिव्हिजन ओव्हरमध्ये भारतीय रेल्वेसाठी यात्रा (1986) आणि जवाहरलाल नेहरूंच्या द डिस्कव्हरी ऑफ इंडियावर आधारित 53 भागांची टेलिव्हिजन मालिका भारत एक खोज (1988) यांचा समावेश आहे.
बेनेगल यांना त्यांच्या चित्रपटांसाठी 18 राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले आणि भारत सरकारने 1976 मध्ये पद्मश्री आणि 1991 मध्ये पद्मभूषण देऊन सन्मानित केले.
‘सिनेमाची दिशा बदलली, धर्मनिरपेक्ष मूल्ये जपली’
बेनेगल यांच्या निधनाची बातमी पसरताच त्यांना विविध क्षेत्रांतील दिग्गजांकडून श्रद्धांजली वाहण्यात आली.
“त्याने ‘द न्यू वेव्ह’ सिनेमा तयार केला. #श्यामबेनेगल हा माणूस म्हणून कायम स्मरणात राहील ज्याने अंकुर, मंथन आणि इतर असंख्य चित्रपटांनी भारतीय चित्रपटाची दिशा बदलली….माझ्या मित्राला आणि मार्गदर्शकाला अलविदा,” शेखर कपूर यांनी लिहिले.
https://x.com/shekharkapur/status/1871202534871965704
बेनेगलच्या झुबेदा (2001) मध्ये करिश्मा कपूर आणि रेखा यांच्यासोबत काम करणाऱ्या मनोज बाजपेयी यांनी चित्रपटाच्या सेटवरील एक फोटो शेअर केला आहे. “त्याच्या दिग्दर्शनाखाली मी शिकलेल्या धड्यांबद्दल मी कायम कृतज्ञ राहीन. त्याच्यासोबत काम करण्याची संधी मिळणे हा अत्यंत सन्मानाचा विषय होता,” असेही ते लिहितात.
https://x.com/BajpayeeManoj/status/1871216343724265863
विविध क्षेत्रातील मान्यवरांनी श्रद्धांजली वाहिली आहे. विरोधी पक्षनेते राहुल गांधी यांनी लिहिले, “सिनेमातील त्यांचा वारसा आणि सामाजिक समस्यांशी बांधिलकी पिढ्यांना प्रेरणा देईल. जगभरातील त्यांच्या प्रियजनांना आणि चाहत्यांना मनःपूर्वक संवेदना.”
https://x.com/RahulGandhi/status/1871218710310007116
काँग्रेस नेते शशी थरूर यांनी एक नॉस्टॅल्जिक ट्विट शेअर केले आहे.
“माझ्या बहिणी आणि मी त्याला लहानपणापासून ओळखत होतो, जेव्हा तो एक जाहिरात व्यावसायिक होता ज्याने त्यांचे पहिले ‘अमूल बेबीज’ म्हणून फोटो काढले. त्याचा प्रभाव कायम राहील, पण त्याचे जाणे हे सिनेमा आणि मानवतेसाठी फार मोठे नुकसान आहे,” त्यांनी लिहिले.
https://x.com/ShashiTharoor/status/1871210245063901672
दूरदर्शनने बेनेगल यांना श्रद्धांजली म्हणून दोन कृष्णधवल छायाचित्रे शेअर केली. बेनेगल यांनी ‘यात्रा’ आणि ‘भारत एक खोज’ यासारख्या टीव्हीमालिका दूरदर्शनसाठी केल्या होत्या.
https://x.com/DDNewslive/status/1871232901276434632
कम्युनिस्ट पार्टी ऑफ इंडिया (मार्क्सवादी) च्या अधिकृत हँडलने सिनेमातील त्यांचे योगदान आणि सामाजिक संबंधांच्या चित्रणाविषयी लिहिले. पक्षाने लिहिले, “धर्मनिरपेक्ष मूल्यांप्रती आणि अन्यायाविरुद्धच्या लढ्यात त्यांच्या वचनबद्धतेमध्ये अटळ आहेत”.
https://x.com/cpimspeak/status/1871230843789685085
व्यंगचित्रकार सतीश आचार्य यांनी बेनेगल यांना अखेरचा निरोप देण्यासाठी कलेचा आधार घेतला.
Recent Comments