अखिलेश यांच्या ‘जेपी नारायण’ भक्तीमागे युवक, कायस्थ, काँग्रेस आणि भाजपसाठी संदेश?

अखिलेश यादव यांचा फाईल फोटो

नवी दिल्ली: स्वातंत्र्यसैनिक आणि राजकारणी जय प्रकाश नारायण यांच्या 122 व्या जयंतीनिमित्त शुक्रवारी जय प्रकाश नारायण इंटरनॅशनल सेंटर (जेपीएनआयसी) ला बॅरिकेड करण्यात आल्यानंतर लखनौचा काही भाग अखिलेश यादव आणि स्थानिक प्रशासन यांच्यात संघर्षाचा मुद्दा बनला आणि पोलिस तैनात करण्यात आले. जेपीएनआयसीमध्ये प्रवेश करण्यास मनाई केल्याने अखिलेश यांना त्यांच्या निवासस्थानाजवळील ‘जेपी’च्या पुतळ्याला पुष्पहार घालण्यास भाग पाडण्यात आले.

मागील वर्षी माजी मुख्यमंत्र्यांनाही अशाच प्रकारे घटनास्थळाला भेट देण्याची परवानगी नाकारण्यात आली होती. तथापि, आणीबाणीच्या काळातील नायकाला श्रद्धांजली वाहण्यासाठी त्यांनी गेट स्केल केले. गेल्या वर्षीची पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी यावेळी मुख्य प्रवेशद्वारावर टिन शेड्स लावण्यात आल्या.

जेव्हा अखिलेश यांना या घडामोडीबद्दल कळले तेव्हा ते त्यांच्या नियोजित भेटीच्या एक रात्री आधी जेपीएनआयसीमध्ये टिन शेड का ठेवले आहेत हे पाहण्यासाठी गेले.

दुसऱ्या दिवशी अखिलेश यांच्या निवासस्थानाबाहेर मोठा पोलीस बंदोबस्त तैनात असताना समाजवादी पक्षाचे कार्यकर्ते त्यांना पाठिंबा दर्शविण्यासाठी मोठ्या संख्येने जमले.

त्यात स्वातंत्र्यसैनिकांबद्दल अखिलेशचे आकर्षण आणि त्यामागील राजकीय संदेशाकडे लक्ष वेधले गेले. शुक्रवारी पुतळ्याला पुष्पहार अर्पण केल्यानंतर, अभिनेता अमिताभ बच्चन यांच्या व्हॉइसओव्हरसह अखिलेश यांनी X वर JPNIC बद्दलचा एक व्हिडिओ शेअर केला, ज्याचे शीर्षक ‘समाजवादाचे संग्रहालय’ आहे.

जेपी नारायण कोण होते? तर गरिबी, विषमता आणि आणीबाणीविरुद्ध लढणारा माणूस. जेपींच्या मनात फक्त एकच गोष्ट आहे – “देश के युवा” (राष्ट्राचे युवा). 1970 च्या दशकाच्या मध्यात, इंदिरा गांधींनी लादलेल्या आणीबाणीच्या विरोधात लढताना त्यांच्या धैर्यासाठी ‘जेपी’ तरुण भारतीयांमध्ये खूप लोकप्रिय होते.

समाजवादी पक्षाच्या काही कार्यकर्त्यांनी आणीबाणीचा काळ आणि आजची तुलना केली. शुक्रवारी जेव्हा अखिलेश यांना उत्तरप्रदेश पोलिसांनी थांबवले तेव्हा सपाच्या प्रवक्त्यांनी त्याला “अघोषित आपत्काल” (अघोषित आणीबाणी) म्हटले. त्यांनी असा दावा केला की “अखिलेश भैय्या” हुकुमशाहीशी लढत आहेत, ज्याप्रमाणे जेपी एकेकाळी लढले होते.

समाजवादी पक्षाच्या कार्यकर्त्यांनी गेल्या वर्षी जेपीएनआयसी गेट स्केलिंग करण्याच्या अखिलेश यांच्या कृतीची तुलना   ब्रिटिशविरोधी लढ्यात 1942 मध्ये हजारीबाग तुरुंगातून जेपी नारायण यांच्या यशस्वी पलायनाच्या कृतीशी केली. जेपींच्या पुतळ्याला पुष्पांजली अर्पण करताना हे विधान केले गेले.

अखिलेश यांच्या जवळच्या नेत्यांनी द प्रिंटला सांगितले की उत्तर प्रदेश विधानसभा पोटनिवडणुकीपूर्वी प्रशासनाला दिलेले त्यांचे आव्हान म्हणजे केवळ कार्यकर्त्यांनाच नाही तर पक्षांमधील तरुणांनाही संदेश देणे आहे, की ते ‘जेपी’ यांच्याप्रमाणेच  आवाज उठवतील.  एका वरिष्ठ सपा नेत्याने असा दावा केला की पक्षाच्या “PDA” (पिचलेले, दलित, अल्पसंख्यांक) घोषणेला अधिक व्यापक करण्यासाठी, “आम्हाला आमच्यासोबत तरुणांची गरज आहे आणि ‘जेपी’ अजूनही राजकारणातील तरुणांसाठी एक आदर्श आहेत. जर भाजप सावरकर किंवा सरदार पटेलांना आणू शकते तर आपण जेपींबद्दल का बोलू शकत नाही?

जेपी नारायण यांच्याशी पक्षाचे संबंध हे स्पष्ट करताना, समाजवादी शिक्षक सभेचे उपाध्यक्ष आणि यूपीच्या सिद्धार्थनगरमधील समाजवादी अध्ययन केंद्राचे संस्थापक मरिंदर मिश्रा म्हणाले, “अखिलेश जी यांचे जेपींबद्दलचे आकर्षण नेताजी मुलायमसिंह यादव यांच्यापासून प्रेरित आहे”.

“खरेतर जेव्हा नेताजींनी 1992 मध्ये त्यांचा पक्ष स्थापन केला तेव्हा त्यांनी चौधरी चरणसिंग यांच्या ओबीसी राजकारणावरील पुस्तकातून एक पान काढले. त्यांनी समाजवादी विचारधारा (स्वातंत्र्य कार्यकर्ते) डॉ. राम मनोहर लोहिया यांच्या दूरदृष्टीतून घेतली पण  युवा आयकॉन असल्याने ‘जेपी’ कडून प्रेरित झाला. तेव्हापासून समाजवादी पक्ष तरुणांचा पक्ष म्हणून ओळखला जातो.

मरिंदर पुढे म्हणाले की, “अखिलेश जी यांनी मुख्यमंत्रीपदाची सूत्रे हाती घेतल्यानंतर ही दृष्टी पुढे नेली”.

जेपीएनआयसीचे बांधकाम 2013 मध्ये सुरू झाले असताना, जेपी नारायण यांच्या नावावर उत्तर प्रदेशमध्ये काहीतरी बांधण्याचा निर्णय 2003-2007 दरम्यान मुलायम सिंह यादव यांच्या मुख्यमंत्रिपदाच्या काळात घेण्यात आला.

“जेव्हा अखिलेशजींनी मुख्यमंत्रिपदाची शपथ घेतली तेव्हा ते मोठ्या दृष्टीनं पुढे गेले. त्याला दिल्लीच्या इंडिया हॅबिटॅट सेंटर (IHC) आणि इंडिया इंटरनॅशनल सेंटर (IIC) कडून प्रेरणा घेऊन मोठ्या प्रमाणावर जेपीचे संग्रहालय बनवायचे होते. ते त्या केंद्रांपेक्षाही मोठे करण्याचा निर्णय घेतला,” तो म्हणाला.

मरिंदरने असेही नमूद केले की अखिलेश यांच्या जवळचे मानले जाणारे तीन पक्षाचे वरिष्ठ – माता प्रसाद पांडे, जे यूपी विधानसभेतील विरोधी पक्षनेते (LoP), राजेंद्र चौधरी, पक्षाचे मुख्य प्रवक्ते आणि राम गोविंद चौधरी (माजी LoP) – जवळचे होते व इंदिरा गांधींना आव्हान देणाऱ्या ‘जेपी’ चळवळीशी संबंधित होते.

कायस्थांना संदेश

एका वरिष्ठ एसपी कार्यकर्त्याने असा दावा केला की अखिलेश यांच्या ‘जेपीं’ना श्रद्धांजली देण्यामागे आणखी एक कारण आहे: जात घटक. ‘जेपी’ हे  कायस्थ होते. ती यूपीच्या पूर्व आणि मध्य भागातील एक प्रभावशाली जात, मात्र राज्याच्या एकूण लोकसंख्येच्या फक्त 2 टक्के आहे.

ज्या वेळी ठाकूर मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांच्या मागे रॅली करत असल्याचे दिसते  आणि ब्राह्मण चारही प्रमुख पक्षांमध्ये विभागले गेले आहेत, त्यांच्यापैकी एक मोठा भाग अजूनही भाजपशी संलग्न आहे.  कायस्थांना ‘उच्च जाती’ मधील तिसरी प्रभावशाली जात मानली जाते.

कायस्थ असलेले सपा प्रवक्ते दीपक रंजन म्हणाले, “2018 मध्ये, जेपींच्या जयंतीदिनी, मी पक्ष कार्यालयात ‘लोक नायक जय प्रकाश नारायण मंच’ च्या बॅनरखाली एक कार्यक्रम आयोजित केला होता ज्यामध्ये खासदार शत्रुघ्न सिन्हा यांच्यासह अनेक कायस्थ नेते, माजी केंद्रीय मंत्री यशवंत सिन्हा आणि यूपीचे माजी मुख्य सचिव आलोक रंजन यांच्या हस्ते त्यांचा सत्कार करण्यात आला. त्यामुळे अखिलेश जी आपल्या समाजातील सदस्यांबद्दल नेहमीच आदर बाळगतात.

पंकज कुमार, उत्तरप्रदेशात राहणारे विश्लेषक आणि अलाहाबाद विद्यापीठातील प्राध्यापक, म्हणाले की ‘जेपी’ त्यांच्या विश्वासार्हता आणि धैर्यासाठी ओळखले जात होते. “हे दोन्ही घटक आकर्षक आहेत पण आजच्या राजकारणात ते हरवले आहेत. अखिलेश यादव किंवा कोणत्याही नेत्याला ‘जेपीं’च्या राजकारणाची भुरळ पडली आहे का हे पाहणे महत्त्वाचे आहे.  70 च्या दशकात ते अनेकांसाठी आदर्श होते. त्यांचे राजकारण तरुणांवर प्रभाव पाडणारे होते.

ते पुढे म्हणाले, “पूर्वी, ‘जेपी’ बिहारमध्ये अधिक लोकप्रिय होते आणि यूपीमधील लोहिया, परंतु जेव्हा अखिलेश यांनी त्यांच्या कार्यकाळात मोठ्या संग्रहालयाची घोषणा केली तेव्हा त्यांनी नारायण यांचे नाव यूपीच्या राजकारणाच्या केंद्रस्थानी आणले.”

लखनौच्या गिरी इन्स्टिट्यूट ऑफ डेव्हलपमेंट स्टडीजच्या सहाय्यक प्राध्यापिका शिल्प शिखा सिंग म्हणाल्या, “राजकीय वर्चस्वाच्या युगात अखिलेश ग्रामीण आणि सामान्य लोकांसाठी राजकारण करत असल्याचा संदेश देण्याचा प्रयत्न करत आहेत. आयुष्यभर जेपी यांनी या दोन विभागांचे प्रश्न मांडले. अखिलेश ती भावना पकडण्याचा प्रयत्न करत आहेत.

काँग्रेसला संदेश

समाजवादी पक्षातील एका वर्गाला असे वाटते की अखिलेश यांनी ‘जेपी’ ला यूपीच्या राजकारणाच्या केंद्रस्थानी आणून मित्रपक्ष काँग्रेसला संदेश दिला आहे कारण स्वातंत्र्यसैनिक त्यांच्या काँग्रेसविरोधी भूमिकेसाठी आणि इंदिरा गांधींविरुद्धच्या आंदोलनासाठी ओळखले जात होते.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आणि उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांनीही जेपी नारायण यांच्या जन्मदिनी सोशल मीडियावर पोस्ट टाकल्यामुळे भाजपने सरदार पटेलांप्रमाणे ‘जेपीं’चा वारसा स्वीकारावा अशी अखिलेश यांची इच्छा नव्हती, असे पक्षाच्या सूत्रांनी सांगितले.

अखिलेश यांच्या दृष्टिकोनावर टीका करत उत्तरप्रदेश भाजपचे प्रवक्ते अवनीश त्यागी म्हणाले, “जेपी नारायण यांच्याबद्दल आम्हा सर्वांना खूप आदर आहे. ते दिग्गज होते पण अखिलेश यादव यांना त्यांच्याबद्दल इतके आकर्षण असेल तर त्यांनी काँग्रेसशी युती का केली, कारण ‘जेपी’ कधीच काँग्रेस समर्थक नेते नव्हते. त्यामुळे जेपी यांच्या जयंतीनिमित्त प्रसिद्धी मिळवण्यासाठी हे केवळ नाटक होते, असे मला वाटते, त्यांच्या मार्गावर चालण्यासारखे काहीही त्यांनी केलेले नाही.”