भाजपच्या हरियाणातील विजयाने महायुतीमधील मान वाढला, पण महाराष्ट्रात फायदा नाही?

दिल्लीतील भाजप मुख्यालयाबाहेर जल्लोष

मुंबई: हरियाणात भारतीय जनता पक्षाचा (भाजप) आतापर्यंतचा सर्वोत्कृष्ट विजय महाराष्ट्रातील पक्ष कार्यकर्त्यांचे मनोबल वाढवू शकतो आणि महायुतीच्या सत्तेवर त्याचा प्रभाव पडू शकतो, परंतु भाजपसाठी हा कदाचित मोठा आदेश आहे. हरियाणात जे घडले त्याची महाराष्ट्रात प्रतिकृती होणार का हे अनेक इतर घटकांवर अवलंबून आहे.

दुष्यंत चौटाला यांच्या जननायक जनता पक्षाला (जेजेपी) खाते उघडण्यात अपयश आल्याने हरियाणातील प्रादेशिक पक्षांचा जवळजवळ नाश झाला आणि इंडियन नॅशनल लोकदलाने फक्त दोन जागा जिंकून हरियाणाला जवळजवळ दोन पक्षीय राज्य बनवले. दुसरीकडे, पुढच्या महिन्यात महाराष्ट्रात मतदान होत असताना, प्रादेशिक पक्ष, विशेषत: दोन शिवसेना आणि दोन राष्ट्रवादी काँग्रेस, सहा प्रमुख पक्ष रिंगणात असल्याने प्रबळ भूमिका बजावण्याची शक्यता आहे.

हरियाणात जाट आणि बिगर जाट यांच्यात थेट लढत पाहायला मिळाली. मराठा, इतर मागासवर्गीय, लोकसभेच्या निवडणुकीत विरोधी आघाडीच्या पाठीशी मोठया प्रमाणात रॅली करणारे दलित, धनगर ज्यांनी आपल्या मागणीचे नूतनीकरण केले आहे अशा अनेक गटांकडून जातीय दबाव असल्याने महाराष्ट्रात असेच थेट जातीय एकत्रीकरण होण्याची शक्यता नाही. अनुसूचित जमाती कोट्यातील आरक्षणासाठी आणि त्याला विरोध करणाऱ्या आदिवासींसाठी तरी किमान.

दहा वर्षांपूर्वी भाजपने राज्यांमध्ये प्रबळ नसलेल्या जातींना धक्का देण्याची ‘सोशल इंजिनीअरिंग’ रणनीती अवलंबली होती. 2014 मध्ये पक्षाने हरियाणा सरकारचे नेतृत्व करण्यासाठी मनोहर लाल खट्टर यांच्यातील गैर-जाट चेहरा निवडला आणि 2014 मध्ये महाराष्ट्राचे नेतृत्व करण्यासाठी ब्राह्मण देवेंद्र फडणवीस यांना निवडले तेव्हा त्याची सुरुवात झाली. त्याच वर्षी झारखंडमध्ये ते बिगर आदिवासी रघुबर दास यांच्यासाठी गेले. त्यानंतर काही राज्यांमध्ये ही रणनीती दुरुस्त केली आहे, गुजरातचे माजी मुख्यमंत्री विजय रुपाणी, जैन, प्रबळ पाटीदार समाजातील भूपेंद्र पटेल यांच्या जागी आणि प्रबळ ठाकूर समुदायातील पुष्कर सिंग धामी यांना उत्तराखंडमध्ये मुख्यमंत्री म्हणून नियुक्त केले आहे.

महाराष्ट्रात, मुख्यमंत्री, शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेनेचे एकनाथ शिंदे मराठा असले तरी, राज्यात भाजपचा चेहरा म्हणजे  फडणवीस आहेत, व ते ब्राम्हण आहेत.

गैर-प्रबळ जातींच्या नेतृत्वाला प्राधान्य देण्याची रणनीती हरियाणामध्ये पूर्ण वर्तुळात आली आहे कारण गैर-जाट मतांनी जोरदारपणे भाजपच्या मागे धाव घेतली आहे, महाराष्ट्रात त्याचा प्रभाव पाहणे बाकी आहे.

राजकीय विश्लेषकांच्या म्हणण्यानुसार, हरियाणातील निकालांनी महाराष्ट्राच्या निवडणुकीसाठी एक विशिष्ट गती निश्चित केली, भाजप कार्यकर्त्यांचे मनोबल वाढवले ​​आणि काँग्रेस, शिवसेना (उद्धव बाळासाहेब ठाकरे) आणि महाविकास आघाडी (एमव्हीए) मधील काँग्रेसची सौदेबाजी शक्ती कमी केली. राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी (शरदचंद्र पवार). MVA मध्ये, काँग्रेसचा मित्रपक्ष, शिवसेना (UBT) ने आधीच राज्यसभा खासदार संजय राऊत यांच्यासोबत आपले स्नायू वाकवणे सुरू केले आहे की हे निकाल काँग्रेससाठी “टॉनिक” आहेत.

दुसरीकडे, सत्ताधारी महायुतीमध्ये – ज्यामध्ये एकनाथ शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेना, भाजप आणि अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेसचा समावेश आहे – हरियाणातील भाजपसाठी प्रतिकूल परिणाम म्हणजे एकनाथ शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेना आघाडीचे महत्त्व वाढले असते.

“आजकाल, सर्व काही समजण्याबद्दल आहे, विशेषत: सोशल मीडियामुळे, त्यामुळे, हरियाणाच्या निकालाचा महाराष्ट्रावर थोडासा परिणाम होईल. या वेळी, हरियाणा किंवा महाराष्ट्र भाजपसाठी वॉकओव्हर नव्हते, त्यामुळे पक्षाला आपली शक्ती एका राज्यात केंद्रित करायची होती आणि नंतर दुसऱ्या राज्यात प्रचार सुरू करायचा होता. ही रणनीती हरियाणात सार्थकी लागल्याचे दिसते,” मुंबई विद्यापीठाच्या राजकारण आणि नागरिकशास्त्र विभागातील संशोधक डॉ. संजय पाटील यांनी द प्रिंटला सांगितले.

गेल्या तीन निवडणुकांमध्ये हरियाणा आणि महाराष्ट्राने एकत्र मतदान केले होते. मात्र, यावेळी भारतीय निवडणूक आयोगाने (ECI) दोन्ही निवडणुका स्वतंत्रपणे घेण्याचा निर्णय घेतला. हरियाणात भाजपने हरियाणातील 90 जागांपैकी 48 जागा जिंकल्या, तर काँग्रेसला 37 जागा मिळाल्या.

जम्मू-काश्मीरमध्ये विधानसभेच्या 90 जागांपैकी नॅशनल कॉन्फरन्सने 42 जागा, काँग्रेसने 6, तर भाजपने 29 जागा जिंकल्या.

यंदाच्या लोकसभा निवडणुकीत हरियाणा आणि महाराष्ट्रात भाजपचा पराभव झाला.

हरियाणात, पक्षाने राज्यातील 10 पैकी पाच जागा जिंकल्या, बाकीच्या काँग्रेसला दिल्या, 2019 च्या तुलनेत 2019 च्या तुलनेत सर्व 10 जागा जिंकल्या. महाराष्ट्रात, भाजपने यावेळी लढवलेल्या 28 जागांपैकी फक्त 9 जागा जिंकल्या, तर 23 जागा जिंकल्या. 2019 मध्ये लढलेल्या 25 जागांपैकी.

‘शरद पवार राष्ट्रवादी आणि सेना (उबाठा) यांना छुप्या पद्धतीने मुक्त केले पाहिजे’

एमव्हीएने  लोकसभा निवडणुकीत चांगली कामगिरी केली, महायुतीच्या 17 विरुद्ध महाराष्ट्रात 48 पैकी 30 जागा जिंकल्या. एक जागा अपक्ष, काँग्रेस बंडखोराला गेली, ज्याने एमव्हीएसोबत संरेखित केले.

2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत केवळ एक जागा जिंकून पराभव झालेल्या काँग्रेसने 13 जागांसह महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा पक्ष म्हणून पुनरुत्थान केले आणि MVA मधील अंतर्गत जागा वाटपाच्या चर्चेदरम्यान आपले स्नायू बळकट करण्यास काहीसे बळ दिले.

डॉ. पाटील म्हणाले, “शरद पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस आणि शिवसेना (यूबीटी) यांना हरियाणा आणि जम्मू-काश्मीरच्या निकालामुळे गुप्तपणे दिलासा मिळाला पाहिजे. त्यांच्या लोकसभेच्या संख्येच्या मागे, काँग्रेस एमव्हीएच्या जागा वाटपाच्या चर्चेदरम्यान जितके शक्य होईल तितके काढण्याचा प्रयत्न करत होती. आजचे निकाल मित्रपक्षांना काँग्रेसच्या आत्मविश्वासाचा सामना करण्यास मदत करतील.”

एमव्हीएच्या सीएम चेहऱ्यावरून काँग्रेसचे नेतेही शिवसेनेशी (यूबीटी) भांडत आहेत. नोव्हेंबर 2019 ते जून 2022 या MVA च्या पहिल्या सरकारच्या काळात शिवसेना पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे हे मुख्यमंत्री होते. शिवसेना (UBT) निवडणुकीत मुख्यमंत्री चेहरा गोठवण्याचा आग्रह धरत असताना, काँग्रेसने हे समजून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे की ज्या पक्षाला जास्तीत जास्त जागा मिळतील तो पक्ष या पदावर दावा कुठे करतो, असे अनेक सूत्रांनी द प्रिंटला सांगितले.

मंगळवारच्या निकालांवर प्रतिक्रिया देताना, शिवसेना (UBT) राज्यसभा खासदार संजय राऊत, जे MVA च्या जागा वाटपाच्या बैठकींचा भाग होते, त्यांनी विश्वास व्यक्त केला की MVA महाराष्ट्रात सरकार स्थापन करेल, परंतु मुख्यमंत्रिपदाच्या त्यांच्या पक्षाच्या मागणीचे नूतनीकरण केले.

आदल्या दिवशी, उद्धव ठाकरे यांनी पक्षाच्या एका कार्यक्रमात बोलताना, काँग्रेसला त्यांचा संभाव्य मुख्यमंत्री चेहरा घोषित करण्याचे आवाहन केले आणि ते म्हणाले की ते नाव त्वरित मागे घेतील. आपला पक्ष सत्तेच्या मागे नाही हे दाखवण्याचा प्रयत्न करताना ठाकरे हे म्हणाले, तर राऊत म्हणाले, “भविष्यात आपले नेतृत्व कोणाकडे असणार आहे, याबाबत लोकांच्या मनात संभ्रम नसावा. आमच्याकडे मुख्यमंत्री चेहरा असावा, अशी शिवसेनेची भूमिका आहे आणि त्यात काही गैर आहे, असे मला वाटत नाही.

त्यांनी काँग्रेसला टोला लगावला की, दिल्लीतील हायकमांडच काँग्रेसच्या संभाव्य मुख्यमंत्र्यांच्या नावावर चर्चा करू शकते, तर शिवसेना (यूबीटी) आणि शरद पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस सारख्या पक्षांसाठी, “हायकमांड मुंबईत आहे आणि निर्णय घेऊ शकतो. इथे घेऊन जा.”

काँग्रेस अध्यक्ष नाना पटोले यांनी पत्रकारांना सांगितले की एमव्हीए एकजुटीने पुढे जाईल आणि महायुतीमध्ये काय चालले आहे यावर अधिक लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.

“एकनाथ शिंदे यांचे काम आता पूर्ण झाले आहे. असे खुद्द अमित शहा यांनी म्हटले आहे. महायुतीमध्ये काय चालले आहे ते पहा, आम्ही सर्व एकत्र एमव्हीएमध्ये पुढे जात आहोत,” ते म्हणाले.

महायुतीमध्ये भाजपची स्थिती

2022 मध्ये भाजपने एकनाथ शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेनेसोबत सरकार स्थापन केले तेव्हा, शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील सेनेच्या तुलनेत दुप्पट आमदार असूनही पक्षाने मुख्यमंत्रीपद सोडले. त्यावेळी शिंदे यांच्या प्रतिस्पर्ध्यांनीही त्यांना भाजपचा रबर स्टॅम्प म्हणून रंगवले होते.

दोन वर्षांत मुख्यमंत्री शिंदे यांनी त्यांच्याबद्दलची ती प्रतिमा दूर केली आहे. त्यांनी महाराष्ट्रातील 48 पैकी 15 जागा त्यांच्या पक्षाला लढवायला मिळवून दिल्या आणि भाजपपेक्षा चांगला स्ट्राइक रेट मिळवून त्यापैकी 7 जागा जिंकल्या.

राज्याच्या विधानसभा निवडणुकीच्या पार्श्वभूमीवर भाजप, शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेना आणि अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस या तीन महायुती पक्षांच्या नेत्यांमध्ये अनेक लोकप्रिय योजनांवरून श्रेययुद्ध सुरू आहे. राज्य सरकारने गेल्या तीन महिन्यांत तो आणला आहे. शिंदे हे या युद्धात आघाडीवर राहिले आहेत.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी महायुतीच्या प्रचाराचा शुभारंभ ठाणे येथे मेगा मेळाव्याने केला, महायुतीमध्ये शिंदे यांचे स्थान आणखी मजबूत केले आणि या निवडणुकीत स्वबळावर विजय मिळवण्याचा भाजपला किती विश्वास नाही याची झलक दिली. हरियाणाच्या निकालाने त्यात बदल होत नसला तरी एकनाथ शिंदे यांचा आत्मविश्वास आणि सौदेबाजीची शक्ती आटोक्यात ठेवण्यात भाजपला मदत होईल.

‘द प्रिंट’शी बोलताना राजकीय विश्लेषक हेमंत देसाई म्हणाले, “महायुतीमधील जागावाटप अद्याप बाकी आहे. सत्ताविरोधी आणि प्रतिकूल लोकसभेच्या निकालानंतरही हरियाणातील विजयाने भाजपला वर्चस्व राखण्यासाठी अधिक जागा दिली. यामुळे राज्यातील भाजप कार्यकर्त्यांचे मनोधैर्य उंचावेल आणि गेल्या दोन-तीन महिन्यांपासून एकनाथ शिंदे यांच्याकडे असलेले काही लक्ष स्वतःकडे खेचले जाईल.

नाव न सांगू इच्छिणाऱ्या भाजपच्या एका नेत्याने ‘द प्रिंट’ला सांगितले की, शिंदे यांच्याकडून पक्षाला धोका नाही, परंतु त्यांनी लोकसभा निवडणूक थोडी हलक्यात घेतली आहे.

“आमच्या कार्यकर्त्यांना अतिआत्मविश्वास होता. मागच्या वेळेसारखी लाट येईल असे वाटले होते. लोकसभेच्या निकालानंतर नेतृत्वाने हरियाणात विशेष लक्ष दिले आणि महाराष्ट्रातही सूक्ष्म पातळीवर तसे केले. हरियाणाच्या निकालाने आमच्या कार्यकर्त्यांना आत्मविश्वास दिला आहे की हे प्रयत्न महाराष्ट्रातही फळ देऊ शकतात.

ते पुढे म्हणाले, केंद्रीय मंत्री अमित शहा यांनी आतापर्यंत तीन वेळा महाराष्ट्राचा दौरा केला आहे आणि राज्याच्या सहा भौगोलिक विभागातील कार्यकर्त्यांच्या सहा बैठका घेतल्या आहेत.