धनंजय मुंडे: अजित पवार यांचे सहकारी ते आता महायुतीचे पहिले ‘बळी’

फाईल फोटो : राष्ट्रवादी काँग्रेस नेते धनंजय मुंडे.

मुंबई: 2014 ते 2019 दरम्यान, जेव्हा भारतीय जनता पक्ष (भाजप) आणि अविभाजित शिवसेनेचे सरकार महाराष्ट्रात सत्तेवर होते, तेव्हा दोन्ही पक्षांना कनिष्ठ सभागृहात बहुमत होते. त्यावेळी विरोधी पक्षांचा आक्रमकपणा आणि लक्ष वरिष्ठ सभागृहावर होते, जिथे संख्याबळ त्यांच्या बाजूनेच राहिले. आणि, दिवसेंदिवस, विरोधी पक्षाच्या हल्ल्याचे नेतृत्व वरिष्ठ सभागृहातील तत्कालीन विरोधी पक्षनेते धनंजय मुंडे करत होते, जे त्यांच्या चमूने त्यांच्यासाठी आणलेली सरकारी कागदपत्रे तयार करत असत आणि दररोज एक नवीन भ्रष्टाचाराचा आरोप करत असत.

तेव्हापासून, महाराष्ट्राच्या राजकारणात मुंडे यांचे स्थान वाढले आणि नंतर 2021 पासून अनेक वादांच्या भोवऱ्यात अडकल्याने ते हळूहळू ते कमी झाले. मंगळवारी, देवेंद्र फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखालील राज्य मंत्रिमंडळात मंत्री असलेले मुंडे यांनी त्यांचे जवळचे सहकारी वाल्मिक कराड यांच्यावर मुंडे यांच्या गृहजिल्हा बीडमधील भाजप सरपंचाच्या मृत्यूप्रकरणी आरोपपत्र दाखल केल्यानंतर विरोधी पक्षांच्या कारवाईच्या ओरड दरम्यान राजीनामा दिला. बीडमधील मस्साजोग गावाचे सरपंच संतोष देशमुख यांची गेल्या वर्षी 9 डिसेंबर रोजी हत्या करण्यात आली होती.

अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचे (एनसीपी) आमदार असलेले एकोणचाळीस वर्षीय मुंडे यांनी  प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे राजीनामा दिल्याचे सांगितले. त्यांनी असेही म्हटले की, सोमवारी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर व्हायरल झालेल्या संतोष देशमुख यांच्या कथित हत्येचे काही ग्राफिक फोटो त्यांच्या मनाला अतिशय क्लेश देत होते.सरपंच हत्येत सहभागी असल्याचा पुरावा मिळेपर्यंत मुंडेंना राजीनामा देण्याची गरज नाही असे सांगून आतापर्यंत त्यांचे रक्षण करणारे उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांनी मंगळवारी सांगितले की, ‘मुंडे यांनी नैतिकतेच्या आधारावर मंत्रिमंडळ सोडले’. अजित पवारांच्या जवळच्या एका राष्ट्रवादी नेत्याने गेल्या महिन्यात ‘द प्रिंट’ला सांगितले की, मसाजोग हत्येनंतर मुंडेंच्या राजीनाम्याची सतत मागणी होत असल्याने पक्ष अडचणीत आला आहे.

“पण, हा शेवटी आकड्यांचा खेळ आहे. महायुती पक्षांमधील सत्तेच्या संतुलनासाठी आमच्या पक्षाला मंत्रिमंडळात एकही नेता कमी पडू नये असे अजित दादा नको होते म्हणून ते धनंजय मुंडे यांचे रक्षण करत होते. आम्हाला शक्य तितके महत्त्वाचे नेते आमच्याकडे ठेवण्याची गरज होती,” असे ते म्हणाले.

भाजपचे दिवंगत नेते गोपीनाथ मुंडे यांचे पुतणे मुंडे यांनी मराठवाड्यातील बीड जिल्ह्यात राष्ट्रवादीसाठी प्रभावशाली जागा निर्माण केली, ज्यामुळे पक्षाला या भागात आपली पकड मजबूत करण्यास मदत झाली. शिवाय, ते अजित पवारांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेसमधील इतर मागासवर्गीय गटातील काही मोजक्या नेत्यांपैकी एक होते. त्यांनी अनेक वाद निर्माण केले असले तरी, त्यांच्या प्रभावातून मिळणारे राजकीय फायदे पाहता पक्षाच्या नेत्यांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले. तथापि, यावेळी देशमुख हत्याकांड आणि मुंडे यांचे विश्वासू कराड यांना या प्रकरणात अटक झाल्याने त्यांच्या मनावर आघात झाला आणि बीड जिल्ह्यात धनंजय मुंडे यांच्या विरोधात निदर्शनांची लाट उसळली.

मुंडे यांच्या राजीनाम्यानंतर, अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेसने दोन पानांची एक नोट जारी केली, ज्यामध्ये असे म्हटले आहे की पक्षाने देशमुख यांच्या हत्येचा निषेध केला आहे परंतु मुंडे यांच्याविरुद्ध अद्याप कोणतेही पुरावे समोर आलेले नाहीत यावर भर दिला आहे. “धनंजय मुंडे यांनी एक जबाबदार राजकीय नेता म्हणून नैतिकतेपोटी राजीनामा देण्याचा निर्णय घेतला,” असे या नोटमध्ये म्हटले आहे. सिंचन प्रकल्पांशी संबंधित भ्रष्टाचाराच्या आरोपांना तोंड देत, पवार यांनी 2012 मध्ये उपमुख्यमंत्रीपदाचा राजीनामा दिला.

पुतण्यांचा उदय

महाराष्ट्राचे राजकारण काका-पुतण्यातील कलहासाठी प्रसिद्ध आहे आणि धनंजय मुंडे हेही त्याच साखळीतले. धनंजय मुंडे यांनी 2013 मध्ये भाजप सोडले कारण त्यांचे काका गोपीनाथ मुंडे हे त्यांचा राजकीय वारसा त्यांच्या मुली प्रीतम आणि पंकजा यांना देण्याचा विचार करत होते. धनंजय अविभाजित राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये सामील झाले आणि नंतर राज्यातील सर्वात मोठ्या काका-पुतण्यातील संघर्षांपैकी एकामध्ये अजित पवार, त्यांचे काका शरद पवार यांच्याशी लढणारे आणखी एक पुतणे यांना पाठिंबा दिला. 2019 आणि 2023 मध्ये अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील काही आमदार महायुती सरकारमध्ये सामील झाले तेव्हा धनंजय मुंडे हे अजित पवारांच्या बंडाचा भाग होते.

तथापि, धनंजय मुंडे यांचे राजकीय भविष्य त्याआधीच उंच भरारी घेऊ लागले होते. त्यांनी गोपीनाथ मुंडे यांच्या बालेकिल्ल्यात राष्ट्रवादीला वाढण्यास मदत केली, ज्यांनी भाजपसाठी अनुयायी निर्माण केले होते. 2014 मध्ये धनंजय मुंडे राज्य विधान परिषदेचे विरोधी पक्षनेते बनले. त्यांनी त्यांच्या चुलत बहीण पंकजा यांच्यावर जोरदार टीका केली, ज्या तत्कालीन फडणवीस सरकारमध्ये मंत्री होत्या, विशेषतः जेव्हा अंगणवाड्यांना चिक्की पुरवण्यासाठी 206 कोटी रुपयांचे कंत्राट देण्यात अनियमिततेचा आरोप त्यांच्यावर होता. धनंजय मुंडे यांच्या नेतृत्वाखाली विरोधी पक्षाने भाजपचा निषेध करण्यासाठी आणि पंकजा यांच्या राजीनाम्याची मागणी करण्यासाठी विधिमंडळात ‘पंकू चिक्की’ असे शीर्षक असलेले बॉक्स छापले आणि वाटले. त्यावेळी पंकजा यांनी त्यांच्या उत्तरात त्यांच्या चुलत भावाने राजकीय व्यासपीठावर त्यांची खिल्ली उडवण्यासाठी त्यांच्या घरातील त्यांच्या आवडत्या नावाचा वापर केल्याबद्दल दुःख व्यक्त केले.

2019 मध्ये धनंजय मुंडे यांनी पंकजा यांचा त्यांच्या वडिलांच्या माजी मतदारसंघात – बीड जिल्ह्यातील परळी येथे पराभव केला. 2024 मध्ये त्यांनी ही जागा कायम ठेवली. गेल्या दोन वर्षांत, अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस महायुतीत सामील झाल्यानंतर, दोन्ही चुलत भावांना राजकीय ‘स्पेक्ट्रम’च्या एकाच बाजूला आणल्यानंतर, दोन्ही चुलत भावांनी एकत्र काम करण्याचे आणि संबंध सुधारण्याचे संकेत मिळाले आहेत. मंगळवारी, फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखालील महायुती मंत्रिमंडळातील मंत्री पंकजा यांनी त्यांच्या भावाच्या राजीनाम्याचे स्वागत केले आणि म्हटले की ते खूप आधीच घडायला हवे होते. तथापि, त्यांनी खून प्रकरणात त्यांच्या सहभागाच्या आरोपांवर भाष्य केले नाही. असे म्हटले, की काय घडले हे फक्त तपास यंत्रणांनाच माहिती होते आणि त्यावर भाष्य करण्याचे कोणतेही कारण नव्हते.

गेल्या वर्षी 15 डिसेंबर रोजी, मस्साजोग सरपंचांच्या मृत्यूच्या सहा दिवसांनी, फडणवीस यांनी त्यांच्या दोन उपपदांपेक्षा जास्त मंत्रिमंडळाचा विस्तार केला आणि धनंजय मुंडे यांना त्यांच्या मंत्रिमंडळात समाविष्ट केले. “कोणत्याही बहिणीला, आईला किंवा कुटुंबातील सदस्याला त्यांच्या नातेवाईकांना या दुःखातून जावे असे वाटत नाही. परंतु, जेव्हा आपण खुर्चीवर बसतो आणि विचार करतो – राज्यात – आपल्याला सर्वांना समान वागवावे लागते, तेव्हा त्यांच्या (संतोष देशमुखांच्या) कुटुंबाने ज्या यातना सहन केल्या आहेत त्या पाहता हा मोठा निर्णय नाही. धनंजय मुंडे यांचा राजीनामा देण्याचा निर्णय योग्य आहे. मी त्याचे स्वागत करते,” असे त्या म्हणाल्या.

बीडमधील आष्टी येथील भाजप आमदार सुरेश धस हे देखील मुंडे यांच्या राजीनाम्याची मागणी करणाऱ्या निदर्शनांमध्ये आघाडीवर होते. धस हे एकेकाळी गोपीनाथ मुंडे यांचे अनुयायी होते. तथापि, ते 2009 मध्ये अविभाजित राष्ट्रवादीत सामील झाले आणि माजी काँग्रेस-राष्ट्रवादी सरकारमध्ये महसूल राज्यमंत्री झाले. 2017 मध्ये, जिल्हा परिषद निवडणुकीत भाजपसाठी काम केल्याच्या आरोपाखाली राष्ट्रवादीने धस यांना पक्षविरोधी कारवायांसाठी हद्दपार केले. धनंजय मुंडे यांच्या राष्ट्रवादीतील वाढत्या प्रभावामुळे धस निराश झाले असे म्हटले जाते. 2019 मध्ये जेव्हा काँग्रेस, अविभाजित शिवसेना आणि अविभाजित राष्ट्रवादी काँग्रेसचे महाविकास आघाडी सरकार सत्तेवर आले तेव्हा धनंजय मुंडे पहिल्यांदाच राज्य कॅबिनेट मंत्री झाले. अजित पवार यांचे कट्टर समर्थक असलेले ते राष्ट्रवादी काँग्रेस फुटल्यानंतर एकनाथ शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील महायुती मंत्रिमंडळातही होते आणि डिसेंबर 2024 मध्ये फडणवीस मंत्रिमंडळाचा भाग म्हणून तिसऱ्यांदा मंत्री म्हणून शपथ घेतली.

वैयक्तिक आणि राजकीय वाद

यावेळी धनंजय मुंडे यांना अडचणीत आणणारा वाद संतोष देशमुख हत्याकांडातील सूत्रधार वाल्मिक कराड यांच्याशी असलेल्या त्यांच्या संबंधांशी संबंधित आहे. धनंजय मुंडे यांचे ‘मॅन फ्रायडे’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या कराड यांनी गेल्या वर्षीच्या राज्य निवडणुकीत त्यांच्या संपूर्ण निवडणूक प्रचाराचे नेतृत्व केले होते. कराड यांच्या अटकेनंतर, विरोधी पक्षाच्या नेत्यांनी उत्साहाने पंकजा मुंडे यांच्या भाषणातील एक व्हिडिओ क्लिप शेअर केली, ज्यामध्ये त्या म्हणता, की, “वाल्मिक कराड कुठे आहेत, ज्यांच्याशिवाय धनंजय मुंडे काम करू शकत नाहीत?” राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या एका नेत्याने यावर्षी जानेवारीमध्ये ‘द प्रिंट’ला सांगितले की कराड हे गोपीनाथ मुंडे यांच्या घरी पूर्वीचे घरकाम करणारे होते, त्यामुळे हळूहळू त्यांचा विश्वास वाढला. गोपीनाथ मुंडे यांचे भाऊ आणि धनंजय मुंडे यांचे वडील पंडित अण्णा मुंडे यांच्याशीही त्यांची जवळीक वाढली.

2013 मध्ये धनंजय मुंडे भाजपमधून बाहेर पडून राष्ट्रवादीत सामील झाले तेव्हा कराड यांनीही त्यांचे अनुकरण केले. गेल्या काही वर्षांत, मुंडे कुटुंबाच्या पाठिंब्याने कराड यांचा प्रभाव बीड जिल्ह्यात वाढला. 2001 मध्ये ते प्रथम नगरसेवक झाले आणि नंतर परळी नगरपरिषदेचे उपाध्यक्ष आणि नंतर अध्यक्षपदी पोहोचले. मंत्री म्हणून त्यांच्या मागील दोन कारकिर्दीत, धनंजय मुंडे यांनीही वाद निर्माण केला होता. ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील महाविकास आघाडी सरकारमध्ये मंत्री असताना त्यांच्यावर लैंगिक छळाचे आरोप झाले होते, जे तक्रारदाराने नंतर मागे घेतले. मुंडे यांनी आरोप फेटाळले असले तरी, संपूर्ण घटनेमुळे मंत्र्यांनी तक्रारदाराच्या बहिणीशी त्यांचे सहमतीने संबंध असल्याचे उघड केले आणि त्यांना दोन मुले आहेत. त्यांनी सांगितले की त्यांच्या कुटुंबाला, पत्नीला आणि मित्रांना या नात्याची माहिती होती आणि त्यांनी मुंडे कुटुंबाचे नाव असलेल्या मुलांना स्वीकारले.

महायुती सरकारमध्ये, तत्कालीन कृषी मंत्री धनंजय मुंडे यांचा त्यांच्या विभागातील एका सरकारी कर्मचाऱ्याशी वाद झाला – ज्याने त्यांच्या काही योजना अंमलात आणण्यास नकार दिला – त्यानंतर त्या अधिकाऱ्याची दुसऱ्या विभागात बदली झाली. यावेळी, धनंजय मुंडेंवर राजीनामा देण्याचा दबाव वाढत असताना, काही वर्षांपूर्वीपर्यंत वरिष्ठ सभागृहात विरोधी पक्षनेते म्हणून इतर मंत्र्यांच्या राजीनाम्याची जोरदार मागणी करणारे आमदार गप्प बसले. त्यांनी कॅबिनेट बैठका आणि सार्वजनिक कार्यक्रमही टाळण्यास सुरुवात केली. गेल्या महिन्यात फेसबुकवरील एका पोस्टमध्ये त्यांनी बेल्स पाल्सी या आजारामुळे त्यांच्या अनुपस्थितीचे कारण दिले होते, ज्यामुळे त्यांच्या चेहऱ्याचे स्नायू कमकुवत झाले आहेत आणि त्यांची बोलण्याची क्षमता कमी झाली आहे असे त्यांनी म्हटले होते.

मंगळवारी जेव्हा त्यांनी राजीनामा दिला तेव्हा धनंजय मुंडे यांनी थेट काहीही सांगितले नाही. दरम्यान, त्यांच्या दोन सहकाऱ्यांनी त्यांचे राजीनामापत्र मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांना सुपूर्द केले.