इंदिरा गांधी या विनेश फोगटच्या प्रेरणास्थान, हरियाणात काँग्रेसकडून मिळालेली उमेदवारी कारणीभूत नाही

कुस्तीपटू विनेश फोगट हरियाणामधील प्रचारसभेदरम्यान.

बख्ता खेडा गाव, जुलाना: पॅरिस ऑलिम्पिक पदक गमावल्यानंतरच्या हृदयद्रावक घटनेनंतर  सुमारे एक महिन्याने, देशातील प्रसिद्ध कुस्तीपटू विनेश फोगट आणखी एका ‘दंगल’साठी तयारी करत आहे: ती म्हणजे हरियाणा विधानसभा निवडणूक.

भारतीय कुस्ती महासंघाचे (WFI) माजी प्रमुख ब्रिजभूषण शरण सिंग यांच्याविरुद्ध लैंगिक छळाच्या आरोपाखाली लढा देणारी 30 वर्षीय तरुणी विनेश आता काँग्रेसचे उमेदवार म्हणून सत्ताधारी भारतीय जनता पक्षाचा (भाजप) सामना करत आहे. ती जुलाना मतदारसंघातून लढत आहे.

5 ऑक्टोबरच्या निवडणुकीच्या प्रचारासाठी हरियाणाच्या ग्रामीण भागात जाताना, फोगट यांनी भाजपचे खासदार ब्रिजभूषण सिंग यांच्या विरोधात अनेक महिने चाललेल्या निषेधादरम्यान कुस्तीपटूंशी केलेल्या वागणुकीबद्दल भाजपची निंदा केली.

“भाजप कोणालाही देशद्रोही किंवा मुस्लीम म्हणून ब्रँडिंग करण्यात कुशल आहे. त्यांचं त्यांच्या देशावर प्रेम नाही असे म्हणणे किंवा सत्य दडपण्यासाठी काँग्रेसशी संबंधित असल्याचा आरोप करणे हे हा पक्ष नेहमीच करत असतो. तथापि, आम्ही न्यायालयाद्वारे सत्य देशासमोर आणू,” फोगटने तिच्या व्यस्त प्रचाराच्या वेळापत्रकात द प्रिंटला दिलेल्या मुलाखतीत सांगितले.

ऑलिम्पिक पदक विजेते कुस्तीपटू बजरंग पुनिया आणि साक्षी मल्लिक यांच्यासमवेत दिल्लीच्या जंतर-मंतर परिसरात ब्रिजभूषण सिंग यांच्याविरोधात रस्त्यावर उतरून त्यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या मौनाबद्दलही फोगट यांनी निराशा व्यक्त केली.

ब्रिजभूषण सिंह यांनी त्यांच्यावरचे आरोप फेटाळले आहेत.

जंतरमंतरवर आम्ही लैंगिक अत्याचाराविरोधात आंदोलन करत असताना पंतप्रधान मोदींनी आम्हाला का बोलावलं नाही? आपण हुड्डा घराण्याचे आहोत हा समज खोटा ठरवण्यासाठी त्यांनी ब्रिजभूषण सिंग यांना तुरुंगात का पाठवले नाही? आम्ही राजकीय ध्येय साध्य करण्यासाठी आंदोलन करत होतो,” फोगट म्हणाले.

जंतरमंतरवरील आंदोलन हे माजी मुख्यमंत्री भूपिंदर सिंग हुड्डा यांनी कुस्तीपटूंना काँग्रेसला पाठिंबा देण्यासाठी प्रायोजित केलेले राजकीय आंदोलन असल्याचे भाजपच्या काही नेत्यांनी सांगितले होते.

या वर्षाच्या सुरुवातीपर्यंत संपूर्ण दशकभर हरियाणाचे मुख्यमंत्री म्हणून काम केलेले केंद्रीय मंत्री मनोहर लाल खट्टर यांनी सोमवारी एका टीव्ही चॅनेलला सांगितले की, “जंतरमंतरवर विनेश आणि बजरंग पुनिया यांनी गेम खेळला त्या दिवशी आम्हाला समजले की हा काँग्रेसचा खेळ आहे. ”

“चॅम्पियन्समध्ये चॅम्पियन” असे वर्णन करणाऱ्या पंतप्रधानांच्या ट्विटबद्दल फोगट म्हणाली की, ट्विटमध्ये कोणतीही शुद्धता नाही. “ट्विट चांगल्या हेतूने आणि शुद्धतेने केले असते तर मला बरे वाटले असते.”

‘इतर मुली माझ्यात स्वतःला पाहतात’

फोगट, जी चरखी दादरी येथील आहे परंतु आता तिचे पती सोमवीर राठी यांचे घर असलेल्या जुलाना येथील बख्ता खेडा गावात राहते, तिला धक्कादायक अपात्रतेपूर्वी उपांत्य फेरीत वर्ल्ड चॅम्पियन लोपेझ गुझमनचा पराभव करून ऑलिम्पिक इतिहास रचल्यानंतर तिला जागतिक मान्यता मिळाली.

पॅरिस ऑलिम्पिकमधून भावनिक पुनरागमन केल्यानंतर राजकीय उडी घेण्याचा आणि काँग्रेसमध्ये सामील होण्याचा फोगटचा निर्णय आश्चर्यकारक नव्हता.

तिने काँग्रेससोबत राजकारणात प्रवेश केला आणि लोकांनी तिचे कसे स्वागत केले याविषयी, फोगट हिने कबूल केले की तिला मिळालेले प्रेम आणि पाठिंबा पाहून ती भारावून गेली आहे. लोकांनी त्यांचा स्वतःचा प्रवास तिच्या आणि स्त्रियांमध्ये प्रतिबिंबित झालेला पाहिला, विशेषतः तिच्याशी जोडलेला, ती म्हणाली.

“खेळात मला जेवढे प्रेम मिळत होते, राजकारणात मला जेवढे प्रेम मिळत आहे ते माझ्या अपेक्षेपेक्षा जास्त आहे. ही माझ्यासाठी खूप मोठी गोष्ट आहे.”

ती पुढे म्हणाली, “सामान्यत: लोकांना राजकारणी आवडत नाहीत, विशेषत: जे खेळाडू राजकारणात जातात त्यांचे स्वागत होत नाही. माझ्या जबाबदाऱ्या खूप वाढल्या आहेत कारण लोकांच्या अपेक्षा जास्त आहेत आणि त्यांची स्वप्ने खूप मोठी आहेत, हे सर्व माझा प्रवास पाहून. विशेषत: मुली मला पाहिल्यानंतर आनंदित होतात कारण त्यांना माझ्यामध्ये त्यांचे प्रतिबिंब दिसते. महिला आनंदी आहेत. ते मला त्यांच्यापैकी एक समजतात जी  त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी येथे आली  आहे.” फोगट जातीच्या राजकारणावर विश्वास ठेवत नाही.

काँग्रेस जाट, शेतकरी, महिला आणि तरुणांमध्ये विनेशच्या लोकप्रियतेबाबत आशा आहे. परंतु जाटबहुल मतदारसंघ असूनही जुलाना त्यांच्यासाठी सोपा विजय ठरणार नाही. हरियाणात काँग्रेसची धार असली आणि भाजपला सत्ताविरोधी लाटेचा सामना करावा लागत असला, तरी जुलाना हा काँग्रेसचा बालेकिल्ला नसून भारतीय राष्ट्रीय लोक दल (INLD) आणि जननायक जनता पार्टी (JJP) सारख्या प्रादेशिक पक्षांचे वर्चस्व आहे.

‘खचणार नाहीच’

जुलानामध्ये एकाच जातीतील अनेक स्पर्धक आहेत हे लक्षात घेऊन मतदारांना तिची पसंती काय आहे? फोगट म्हणते  की जातीचे राजकारण हा तिचा खेळ नाही आणि लोकांचे प्रश्न सोडवण्याला तिचे प्राधान्य आहे. “मी एक खेळाडू आहे. मी खेळासाठी 24 वर्षे दिली आहेत. कुस्ती खेळताना कोण कोणत्या जातीचे आहे याची मी कधीच पर्वा केली नाही. आमच्या छावणीत कोण कोणत्या जातीचे आहे हे मला कधीच कळले नाही.”

ती पुढे म्हणाली, “मी जाट आहे आणि म्हणून मला जाट राजकारण खेळावे लागेल, या प्रकारच्या राजकारणावर माझा विश्वास नाही. मला माझ्या तत्त्वांवर ठाम राहायचे आहे.”

तिच्या मते, मुख्य समस्या म्हणजे रस्ते आणि शाळांची अवस्था तसेच हरियाणातील खेळाडूंसाठी पायाभूत सुविधांचा अभाव. “गेल्या 10 वर्षांत इथली परिस्थिती आणखीनच बिकट झाली आहे. माझ्यासाठी, माझ्या हृदयात, माझ्या मनात खेळासाठी एक वेगळे स्थान आहे. मी निवडून आल्यास खेळासाठी आणि खेळाडूंसाठी सुविधा निर्माण करेन. बाकीच्यांसाठी, मी आरोग्यसेवा, शिक्षण आणि इतर सुविधा देऊन त्यांच्या आकांक्षा पूर्ण करण्याचा पूर्ण प्रयत्न करेन.”

फोगट म्हणते  की लोकांचे प्रेम आणि पाठिंब्याने तिला ऑलिम्पिक अपात्रतेनंतर पुन्हा लढायला आणि राजकारणात येण्यास प्रवृत्त केले.

“या देशातील लोकांनी मला निराश न होण्यास सांगितले. जेव्हा मी ऑलिम्पिकमधून परतले तेव्हा हजारो लोकांना माझ्याकडून मोठ्या अपेक्षा होत्या. त्या लोकांनी मला प्रोत्साहन दिले आहे. मला भेटलेले प्रत्येकजण म्हणाले, ‘तुझ्यासारखे लोक लढले नाहीत तर लढणार कोण?’, ती म्हणाली.

“मला अशा लोकांकडून धैर्य मिळाले ज्यांनी मला शुभेच्छा दिल्या किंवा अपात्रतेवर रडण्याची तुमची नियत नाही. ऑलिम्पिकमधून पदकाशिवाय परतणारे खेळाडू सहसा सामना करू शकत नाहीत. पण या देशातील जनतेने मला पुन्हा लढायला खूप प्रेम आणि धैर्य दिले.

इंदिरा गांधी प्रेरणास्थान

राजकारणात मोठ्या प्रमाणावर भ्रष्ट लोक यशस्वी होतात या समजामुळे फोगट खचले नाहीत. ती म्हणते की तिला आव्हानांची जाणीव आहे पण ती राजकारणाला “वाईट गोष्ट” म्हणून पाहत नाही आणि त्याऐवजी लोकांची सेवा करणे हे 24 तासांचे काम मानते.

“मला राजकारणात कोणतेही कलंक न ठेवता शुद्ध आणि स्वच्छ राहायचे आहे… आजपर्यंत मी शुद्ध, स्वच्छ मन आणि स्वच्छ प्रतिमेने राहिलो आहे. मला आशा आहे की हे असेच राहील,” फोगट म्हणाला.

“काही लोक वाईट असू शकतात, परंतु कोणत्याही व्यवसायाला वाईट म्हणता येणार नाही, मग तो खेळ असो किंवा राजकारण. राजकारणात जर तुम्हाला लोकांसाठी काम करायचे असेल तर त्यांना मेहनत आणि वेळ द्यावा लागतो. हे 24 तासांचे काम आहे; रविवार आणि शनिवार नाही. आपल्याला नॉन-स्टॉप लोकांमध्ये राहायचे आहे. ”

फोगटचा असा विश्वास आहे की भारतात अनेक चांगले राजकारणी आहेत ज्यांचा लोक आदर करतात.

तिचा आवडता राजकारणी कोण आहे? इंदिरा गांधी, ती सांगते, “इंदिरा गांधी अशा स्त्री होत्या; तिचे धाडस, लढण्याची क्षमता आणि निर्णय घेण्याची क्षमता अगदी वेगळ्या पातळीवर होती. ती एक अशी व्यक्ती होती जिच्या व्यक्तिमत्त्वाचा माझ्यावर प्रभाव पडला.

“मी हे म्हणत नाही कारण मी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला आहे, पण लहानपणी माझी आजी इंदिरा गांधींबद्दल श्लोक म्हणायची. माझी आई देखील आयर्न लेडी श्रीमती गांधींच्या कथा सांगायची आणि मला आयुष्यात तिच्यासारखे बनवायला लावायचे.

“जेव्हा मी मोठी झाले  तेव्हाच मला कळले की ती एक लढाऊ आणि धाडसी स्त्री होती जिने मोठ्या संकल्पाने मोठे निर्णय घेतले.”

इंदिरा गांधींच्या प्रवासात आणि त्यांच्या प्रवासात फोगट यांना काही साम्य दिसतं का? “स्त्रियांसाठी, जन्मानंतर लगेचच संघर्ष सुरू होतो. ही चांगली गोष्ट आहे. माझ्यासारख्या महिलांना या संघर्षातून खूप काही शिकायला मिळते. ही वाईट गोष्ट नाही; निसर्ग स्त्रीशिवाय अस्तित्वात असू शकत नाही.

‘पुन्हा ऑलिम्पिकमध्ये उतरण्याची अजून मनस्थिती नाही’

फोगट पॅरिसहून परतल्यानंतर ती पुन्हा ऑलिम्पिक पदकासाठी प्रयत्न करेल का असा प्रश्न अनेकांना पडला. तिचे काका, महावीर फोगट यांनी तिला राजकारणात येण्यापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला आणि त्याऐवजी 2028 च्या ऑलिम्पिकमध्ये सुवर्णपदक जिंकण्यावर लक्ष केंद्रित करावे अशी त्यांची इच्छा होती.

पण फोगट म्हणते की ती दुसऱ्या ऑलिम्पिकसाठी “मानसिक स्थितीत” नाही, निदान आत्ता तरी.

“ऑलिम्पिकमध्ये भाग घेणे हा गुड्डा-गुड्डी खेळ नाही. तुम्हाला तुमची शारीरिक स्थिती, तुमचे शरीर आणि वजन हे पाहावे लागेल, तुम्ही स्पर्धा करण्यासाठी मानसिकदृष्ट्या पुरेसे तंदुरुस्त आहात की नाही,” ती म्हणाली.

ती पुढे म्हणाली, “मी आधीच तीन ऑलिम्पिक खेळलो आहे आणि दुसरी स्पर्धा घेण्याची माझी मानसिक स्थिती नाही. “राजकारणात प्रवेश करणे हा माझा वैयक्तिक निर्णय होता.”

ऑलिम्पिक पदकाशिवाय पुनरागमन केल्याने तिच्या मानसिकतेवर कसा परिणाम झाला याबद्दल विचारले असता, फोगट म्हणाले की लोकांकडून मिळालेल्या प्रेमामुळे ती अधिक मजबूत झाली.

“लोकांच्या प्रेमाने मला अधिक मजबूत केले आहे आणि ते पदक जिंकण्यापलीकडे आहे,” ती म्हणाली.

पुढे म्हणाले, “मी हरले, पण मला आमच्या लोकांकडून असे प्रेम मिळाले याबद्दल मी कृतज्ञ आहे. इतर खेळाडू, जिंकल्यानंतरही, समान प्रेम मिळवू शकत नाहीत. लोकांचे प्रेम आणि पाठिंबा मिळणे, हे सुवर्ण जिंकण्यापेक्षा जास्त आहे.”

‘सत्य दडपता येत नाही, लढा सुरूच ठेवणार’

फोगटला ऑलिम्पिकमध्ये तिच्या पसंतीची वजन श्रेणी नाकारण्यात आली होती की नाही आणि तिला कमी सोयीस्कर असलेल्या एका गटात भाग घेण्यास भाग पाडले होते की नाही यावर विचार करू इच्छित नाही. “मला ऑलिम्पिकमध्ये काय झाले याबद्दल बोलायचे नाही. प्रत्येक खोलीत, एक कथा आहे. मला आत्ता माझ्या कथेला हात लावायचा किंवा उघडायचा नाही,” ती म्हणाली.

तिला क्रीडा मंडळाच्या व्यवस्थापनात बदल हवा आहे का? कोर्टात लढा सुरूच ठेवणार असल्याचे तिने सांगितले. “जोपर्यंत ब्रिजभूषण शरण सिंगचा संबंध आहे, तो अशा प्रकारचा माणूस नाही ज्याबद्दल मला एक शब्द बोलायचा आहे किंवा वेळ वाया घालवायचा आहे. आम्ही आमचा न्यायालयात लढा सुरूच ठेवू आणि सत्य देशासमोर आणू.

फोगट यांनी जंतरमंतरवर सुरू केलेला लढा सोडायचा नाही असा निर्धार आहे.

“कोणतीही मुलगी राजकारणात येण्यासाठी स्वतःचे कपडे फाडणार नाही. आमचे कुटुंब अतिशय आदरणीय आहे. आपण अशा समाजात लहानाचे मोठे झालो आहोत आणि त्यादृष्टीने आपण हुड्डा कुटुंबातील आहोत हा समज मोडून काढण्याची भाजपसाठी ही एक चांगली संधी होती. त्यावेळी भाजपने आम्हाला पाठिंबा का दिला नाही? पंतप्रधानांनी आम्हाला बोलण्यासाठी का बोलावले नाही? पंतप्रधानांनी ब्रिजभूषण यांना तुरुंगात का पाठवले नाही?

भाजपने पैलवानांना साथ दिली असती तर ही लढत मिटली असती असे तिचे मत आहे.

“भाजप अशा प्रकारचे राजकारण करण्यात हुशार आहे. त्यांनी आम्हाला साथ दिली असती तर सर्व काही सुरळीत झाले असते. जर कोणी सत्यासाठी लढत असेल तर ते काँग्रेसचेच असले पाहिजेत, असे त्या म्हणाल्या.

“जर कोणी सत्यासाठी लढत असेल, तर ते लढणाऱ्यांना देशद्रोही किंवा ‘देशद्रोही’ म्हणतात, त्यांना मुस्लिम म्हणून ओळखतात आणि लोकांना सांगतात की त्यांना त्यांच्या देशावर प्रेम नाही. सत्यासाठी लढण्यासाठी धैर्य हवे. लोकांना भाजप किंवा काँग्रेस असे नाव देऊन सत्य दडपले जाऊ शकत नाही.