शंकरराव चव्हाण ते फडणवीस: महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्रीपद सोडावे लागलेले मुख्यमंत्री

शंकरराव चव्हाण, नारायण राणे, अशोक चव्हाण आणि देवेंद्र फडणवीस - फाइल फोटोज.

मुंबई: महायुतीच्या नेत्यांच्या गुरुवारी दिल्लीत झालेल्या सभेतील नेत्यांच्या पडलेल्या चेहऱ्यापासून, ते शुक्रवारी महाराष्ट्राचे निवर्तमान मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे सातारा जिल्ह्यातील त्यांच्या मूळ गावी अचानक विमानाने निघून जाण्यापर्यंतच्या अनेक घटना अतिशय बोलक्या आहेत.  यावरून त्यांनी महायुती 2.0 च्या नव्या व्यवस्थेवर नाखूष असल्याचे संकेत दिले आहेत. राज्यातील निवडणुकीत युतीला मिळालेल्या प्रचंड जनादेशानंतरही सत्तास्थापनेसाठी उशीर झाला आहे.

सर्व संभाव्यतेनुसार, महाराष्ट्रात भाजपचा मुख्यमंत्री असेल, देवेंद्र फडणवीस या पदासाठी आघाडीवर असतील, तर अजित पवार आणि शिंदे यांना उपमुख्यमंत्रीपदाची भूमिका घेण्यास सांगितले जाईल. महाराष्ट्रातील 288 विधानसभा जागांपैकी भाजपने अभूतपूर्व 132 जागा जिंकल्या, त्यानंतर शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेनेच्या 57 आणि अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाच्या (NCP) 41 जागा होत्या.

शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील शिवसेनेला महायुतीने शिंदे यांना मुख्यमंत्रीपदी कायम ठेवावे असे वाटत असले, तरी त्यांचे भागीदार-भाजप आणि अजित पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी- त्यांना भाजपच्या नेतृत्वाखालील महायुती सरकारमध्ये नवीन उपमुख्यमंत्री हवा आहे. काँग्रेस आणि युतीच्या राजकारणातील गटबाजीच्या महाराष्ट्राच्या प्रदीर्घ परंपरेत ही विसंगती नाही. असे अनेक दिग्गज नेते आहेत ज्यांनी आधी मुख्यमंत्री म्हणून काम केले आणि नंतर वेळोवेळी राजकीय तडजोड म्हणून सरकारमध्ये तुलनेने कनिष्ठ पदे स्वीकारली.

राजकीय समालोचक हेमंत देसाई म्हणाले, “वेगवेगळ्या वेळी, नेत्यांना त्यांचे राजकीय अस्तित्व, सहकारी संस्था आणि व्यवसाय यांचे रक्षण करण्यासाठी मुख्यमंत्री म्हणून काम केल्यानंतर सरकारमध्ये कनिष्ठ पदे स्वीकारावी लागली आहेत.”

त्यापैकी काहींवर येथे एक दृष्टीक्षेप :

पी. के. सावंत

कालक्रमानुसार, पी. के. सावंत हे पहिले आहेत, परंतु नंतर खालच्या पदांवर काम केलेल्या मुख्यमंत्र्यांच्या यादीत ते सर्वात लक्षणीय उदाहरण नाही. त्यांना फार राजकीय वजन नसले, तरीही ते एक लोकप्रिय नेते होते, विशेषतः कोकणात.

मारोतराव कन्नमवार यांच्या निधनानंतर 25 नोव्हेंबर ते 5 डिसेंबर 1963 पर्यंत सावंत हे काळजीवाहू मुख्यमंत्री होते. नंतर त्यांनी 5 डिसेंबर 1963 आणि 1 मार्च 1967 पर्यंत वसंतराव नाईक सरकारमध्ये कृषी, संसदीय कामकाज आणि वैद्यकीय शिक्षण या खात्यांसह कॅबिनेट मंत्री म्हणून काम केले.

सावंत हे 1967 ते 1972 या काळात दुसऱ्या वसंतराव नाईक मंत्रिमंडळात होते, त्यांनी या काळात वेगवेगळ्या वेळी महसूल, वने, पाणीपुरवठा, अन्न व औषध प्रशासन, भटक्या जमाती आणि खार जमीन विकास अशी खाती सांभाळली.

शंकरराव चव्हाण

शंकरराव चव्हाण फेब्रुवारी 1975 ते एप्रिल 1977 या काळात मुख्यमंत्री होते. 1978 मध्ये, वसंतदादा पाटील सरकारमधील तत्कालीन मंत्री शरद पवार यांनी बंडखोरांच्या गटासह ते पाडले आणि स्वतःला मुख्यमंत्रीपदावर विराजमान केले. तेव्हा शंकरराव त्यांच्या मंत्रिमंडळाचा भाग होते, त्यांच्याकडे जलसंपदा आणि उद्योग यांसारखी खाती होती.

“दिल्लीच्या पाठिंब्यामुळे शंकरराव चव्हाण मुख्यमंत्री झाले होते आणि आणीबाणीनंतर त्यांची लोकप्रियता कमी झाली होती. त्यांनी थोडक्यात महाराष्ट्र समाजवादी काँग्रेस नावाचा काँग्रेसचा एक गट सुरू केला होता आणि त्यावेळी सत्तेत राहणे त्यांच्यासाठी अत्यावश्यक होते. पीके सावंत यांच्याकडे आस्थापना नाहीत पण शंकरराव चव्हाण यांच्याकडे सहकारी संस्था, साखर कारखाने, व्यावसायिक हितसंबंध आहेत,” असे काँग्रेस नेत्याने आधी उद्धृत केले.

शिवाजीराव पाटील निलंगेकर

2003 मध्ये सुशीलकुमार शिंदे यांच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेस-राष्ट्रवादी सरकारने शिवाजीराव पाटील-निलंगेकर यांचा मंत्रिमंडळात समावेश केला. निलंगेकर हे जून 1985 ते मार्च 1986 या काळात महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री होते. त्यांच्या मुलीला मदत करण्यासाठी मुंबई विद्यापीठाच्या परीक्षेत फसवणूक केल्याच्या आरोपानंतर मुंबई उच्च न्यायालयाने कठोर निर्णय दिल्यानंतर त्यांना आपल्या पदाचा राजीनामा द्यावा लागला.

निलंगेकर यांचा मंत्रिमंडळातील समावेश हा प्रामुख्याने सामाजिक अंकगणिताचा भाग होता. साखर सहकारात भागीदारी असलेले ते मराठवाड्यातील मराठा होते. पुढच्याच वर्षी, मुख्यमंत्री शिंदे यांनी त्यांच्या मंत्रिमंडळाचा आकार कमी केला आणि निलंगेकरांसह चार कॅबिनेट मंत्री आणि 18 राज्यमंत्र्यांना वगळले.

नारायण राणे

नारायण राणे यांनी 1970 च्या दशकात मुंबईतील चेंबूर परिसरात शिवसेनेसोबत आपली राजकीय कारकीर्द सुरू केली. 1990 च्या दशकात ते पक्षातील एक शक्तिशाली व्यक्ती म्हणून उदयास आले होते. पहिल्या शिवसेना-भाजप सरकारमध्ये त्यांना महसूलमंत्री करण्यात आले. अखेरीस, ते फेब्रुवारी ते ऑक्टोबर 1999 दरम्यान, 9 महिन्यांसाठी, अगदी अल्प कालावधीसाठी मुख्यमंत्री बनले.

मात्र, त्यानंतरच्या विधानसभा निवडणुकीत राज्यात राष्ट्रवादी-काँग्रेस आघाडीची सत्ता आल्याने राणेंना आपली खुर्ची रिकामी करावी लागली. 2005 मध्ये, राणेंची उध्दव ठाकरे यांच्याशी भांडणे आणि मतभेद झाल्यामुळे त्यांची शिवसेनेतून हकालपट्टी करण्यात आली.

त्यानंतर 2005 मध्ये राणे काँग्रेसमध्ये दाखल झाले आणि त्यांना महसूल मंत्रीपद देण्यात आले. काँग्रेसचे मुख्यमंत्री विलासराव देशमुख यांच्या नेतृत्वाखाली त्यांनी काम केले. मात्र, काँग्रेसने आपल्याला मुख्यमंत्री बनवण्याच्या आश्वासनापासून मागे जात असल्याचा आरोप त्यांनी केला. त्यांची पक्षातून हकालपट्टी करण्यात आली पण त्यांनी माफी मागितल्यानंतर त्यांना परत घेण्यात आले आणि पुन्हा एकदा पृथ्वीराज चव्हाण यांच्या नेतृत्वाखालील उद्योग-मंत्रिपद देण्यात आले.

अशोक चव्हाण

26/11 च्या मुंबईवरील दहशतवादी हल्ल्यानंतर एक वर्षासाठी अशोक चव्हाण हे आता भाजपसोबत असलेले काँग्रेसचे मोठे नेते असून त्यांना नोव्हेंबर 2009 ते नोव्हेंबर 2010 दरम्यान मुख्यमंत्री करण्यात आले. मात्र, आदर्श गृहनिर्माण घोटाळा आणि भ्रष्टाचाराच्या आरोपांमुळे त्यांची खुर्ची डळमळीत झाली आणि पृथ्वीराज चव्हाण यांना मार्ग दाखवण्यासाठी त्यांना ते सोडावे लागले. ते पक्षात राहिले असले तरी भ्रष्टाचाराच्या आरोपांमुळे त्यांनी लगेच मंत्रिपद स्वीकारले नाही.

2014 मध्ये, लोकसभा निवडणुकीसाठी, त्यांना पक्षाने उमेदवारी दिली आणि त्या वर्षी ते जिंकले, परंतु काँग्रेसने राज्य आणि केंद्रातील सत्ता गमावली.तथापि, जेव्हा त्यांनी 2019 मध्ये खासदार म्हणून पुन्हा निवडून येण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा त्यांनी नांदेडची जागा गमावली, ज्यामुळे पक्षाने विधानसभेच्या जागेसाठी त्यांची उमेदवारी जाहीर केली. त्यांनी विधानसभेची जागा जिंकली.

महाविकास आघाडी (मविआ)ची स्थापना झाल्यानंतर आणि उद्धव ठाकरे यांनी मुख्यमंत्रीपदावर दावा केल्याने चव्हाण यांनी सार्वजनिक बांधकाम मंत्रीपद स्वीकारले.’मविआ’मधील मतभेदाच्या चर्चेच्या दरम्यान, चव्हाण यांनी 2020 मध्ये इंडियन एक्सप्रेसला दिलेल्या मुलाखतीत सांगितले होते की काँग्रेसचे वरिष्ठ नेते आणि मंत्र्यांमध्ये अशी भावना वाढत आहे की पक्षाला भागीदार म्हणून त्याचे हक्क मिळत नाहीत.

नंतर, त्याच वर्षी, ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील अविभाजित शिवसेनेने काँग्रेसला “कमकुवत आणि कुचकामी” म्हणून फटकारले होते आणि शरद पवार संयुक्त पुरोगामी आघाडीचे नेतृत्व करतात असे सुचवले होते, तेव्हा चव्हाण यांनी उद्धव यांच्या नेतृत्वाखालील सेनेवर टीका केली होती की ती या आघाडीचा भाग नाही. यूपीए आणि त्यावर भाष्य करू नये.

देवेंद्र फडणवीस

2014 मध्ये भाजप सत्तेवर आल्यावर देवेंद्र फडणवीस यांनी मुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली. सरकारपासून काही काळ दूर राहिल्यानंतर, शिवसेना सामील झाली आणि भाजप-शिवसेनेने राज्यात आपले दुसरे सरकार पूर्ण केले. वसंतराव नाईकांनंतर, फडणवीस यांनी पूर्ण 5 वर्षांचा कार्यकाळ पूर्ण करणारे मुख्यमंत्री होण्याचा एक महत्त्वाचा टप्पा गाठला.  त्यांच्याआधी महाराष्ट्राच्या फक्त एका मुख्यमंत्र्यांनी हे साध्य केले होते. ते म्हणजे, काँग्रेसचे वसंतराव नाईक.

थोड्याच काळात , त्यांनी 2019 मध्ये अजित पवार यांच्या उपमुख्यमंत्रीपदाची शपथ घेतली तेव्हा त्यांनी सर्वात कमी कालावधीसाठी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री होण्याचा इतिहासही रचला. 72 तासात सरकार कोसळले.

यानंतर  फडणवीस यांना उपमुख्यमंत्रीपदाची जबाबदारी स्वीकारावी लागली. जून 2022 मध्ये एकनाथ शिंदे यांनी शिवसेनेत फूट पाडून मविआ सरकार पाडले तेव्हा भाजपने पाठिंबा दिला आणि शिंदे यांनी बंडखोर नेत्यांसह भाजपच्या पाठिंब्याने सरकार स्थापन केले.

फडणवीस यांनी याआधी सरकारबाहेर बसून बाहेरून मार्गदर्शन करणार असल्याचे जाहीर केले असले तरी, त्याच दिवशी सायंकाळी त्यांनी शिंदे यांच्या उपमुख्यमंत्रीपदाची शपथ घेतली. भाजपचे अध्यक्ष जेपी नड्डा यांनी फडणवीस बसणार नाहीत आणि सरकारचा एक भाग असतील अशी घोषणा केल्यानंतर हे घडले.