बाउल गायकांना अटक, त्यांच्यावरील हल्ल्यांमुळे युनूस सरकारवर रोष

बाउल गायक महाराज अबुल सरकार.

नवी दिल्ली: ईशनिंदेच्या आरोपाखाली एका प्रसिद्ध बाउल गायकाला अटक करण्यात आल्यानंतर बांगलादेशात वादळ निर्माण झाले आहे आणि देशातील वाढत्या ‘धार्मिक फॅसिझम’बद्दल विविध समाजघटकांनी निषेध नोंदवला आहे. बाउल गायक हे प्रामुख्याने पश्चिम बंगाल आणि बांगलादेशमध्ये आढळणारे धार्मिक गायक आहेत. धार्मिक व्यवस्थेत हिंदू वैष्णव आणि मुस्लिम सूफी संत दोघेही आहेत. बाउल संगीत बांगलादेशच्या सांस्कृतिक वारशाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे आणि धार्मिक असहमती किंवा कथित अनादरावरून अनेकदा रूढीवादी लोकांशी तणाव निर्माण झाला आहे.

या महिन्याच्या सुरुवातीला प्रख्यात बाउल गायक अबुल सरकार यांना 7 नोव्हेंबर रोजी ईशनिंदेच्या आरोपाखाली माणिकगंज येथून अटक करण्यात आल्यानंतर देशात अशांततेस सुरूवात झाली. त्यांना दंड संहितेच्या कलम 153 ,295 अ आणि 298 अंतर्गत तुरुंगवासाची शिक्षा सुनावण्यात आली आहे. त्यांच्यावर दंगली किंवा हिंसाचार भडकवण्याचा आणि धार्मिक भावना दुखावल्याचा आरोप आहे. या सर्व गुन्ह्यांमध्ये जास्तीत जास्त दोन वर्षांपेक्षा कमी शिक्षा होऊ शकते. घिओर बंदर मशिदीच्या इमामाने ही तक्रार दाखल केली होती, ज्यांनी दावा केला होता की सरकार यांनी 4 नोव्हेंबर रोजी घिओर, माणिकतला येथे झालेल्या एका कार्यक्रमात इस्लामिक श्रद्धांचा अपमान केला, धार्मिक भावना दुखावल्या आणि सांप्रदायिक अशांतता भडकवण्याच्या उद्देशाने अपमानास्पद टिप्पण्या केल्या. सरकार यांच्या सह-गायकाने आरोप केला, की त्यांच्या सादरीकरणातील व्हिडिओ जाणूनबुजून विकृत केले गेले होते आणि सरकार यांनी कार्यक्रमात कट्टरपंथीयांना आवाहन केले होते. व्हिडिओ क्लिप्स व्हायरल झाल्यानंतर, अलेम्स-उलेमा आणि तौहिदी जनता यांनी त्यांच्याविरुद्ध कठोर कारवाईची मागणी करत मानवी साखळी निषेध रॅली काढली.

तौहिदी जनता किंवा एकेश्वरवादी जमात ही एक इस्लामी चळवळ आहे, जी अनेकदा बांगलादेशभर राजकीय हिंसाचार आणि निदर्शनांमध्ये सहभागी राहिली आहे. ती कट्टरपंथी इस्लामी गट, हेफाजत ए इस्लामशीदेखील जोडली गेली आहे. 2019 मध्ये, त्यांनी सोशल मीडियावर इस्लामची ‘बदनामी’ केल्याबद्दल एका हिंदू किशोरवयीन मुलाच्या घराची तोडफोड केली आणि 2021 मध्ये बांगलादेशातील दुर्गा पूजा मंडपांवर झालेल्या हल्ल्यांशीदेखील त्यांचा संबंध जोडला गेला. 2025 मध्ये महिलांनी फुटबॉल खेळण्यावरून केलेली निदर्शने, नोव्हेंबर 2024 मध्ये नारायणगंजमधील सुफी महोत्सव रद्द करणे, हे सर्व हेफजत ए इस्लामशी जोडले गेले आहेत.

‘गुदमरवून टाकणारी परिस्थिती’

सोमवारी, सुमारे 250 नागरी समाज सदस्यांनी अटकेचा निषेध केला आणि एक निवेदन दिले, ज्यामध्ये म्हटले आहे की एक विशिष्ट इस्लामी गट देशभरात शुद्धीकरण सुरू करत आहे.”जुलैच्या जनआंदोलनानंतरच्या काळात, धार्मिक अतिरेकीपणा वाढला आहे. एक विशिष्ट गट इस्लामचा ‘एकमात्र एजंट’ म्हणून उदयास आला आहे, जो देशभर शुद्धीकरण सुरू करत आहे,” असे निवेदनात म्हटले आहे. या निवेदनावर प्रमुख शिक्षणतज्ज्ञ आणि अर्थतज्ज्ञांनी स्वाक्षरी केली होती, ज्यांपैकी काही शेख हसीनाच्या नेतृत्वाखालील अवामी लीगवर तितकेच टीका करत होते, आणि आता त्यांनी मुहम्मद युनूस प्रशासनावर टीका केली आहे. “200 हून अधिक धार्मिक स्थळे पाडणे, असंख्य व्यक्तींना मुर्तद-काफिर-शातिम घोषित करणे, मृतदेह बाहेर काढणे आणि जाळणे, रस्त्यावर बाउल आणि फकीरांचे केस जबरदस्तीने कापणे, हालचाली आणि पोशाखांवरून महिलांना त्रास देणे आणि नृत्य, संगीत, नाट्य आणि अगदी क्रीडा आणि मेळ्यांसह कार्यक्रमांमध्ये व्यत्यय आणणे – हे त्यांचे उद्दिष्ट असल्याचे दिसून येते.”

अर्थशास्त्रज्ञ प्राध्यापक अनु मोहम्मद आणि प्राध्यापक सलीमुल्ला खान, जे स्वाक्षरीकर्त्यांपैकी होते, त्यांनी म्हटले की कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्याची जबाबदारी ज्यांच्यावर सोपवण्यात आली आहे, ते “जमातीचा दहशतवाद किंवा दक्षता” थांबवण्यासाठी कोणतेही प्रभावी पाऊल उचलत नाहीत हे स्पष्ट आहे. “उलट, सुरुवातीपासूनच त्यांनी मौन बाळगून (जमातीच्या हिंसाचाराला) प्रोत्साहन दिले आहे – घटनांना ‘दबाव गट’ म्हणून संबोधून आणि पीडितांना ताब्यात घेऊन किंवा बनावट प्रकरणांमध्ये वाचलेल्यांवर हल्ला करून घटनांना कमी लेखण्याचा प्रयत्न करून,” असे डेली स्टारच्या वृत्तानुसार निवेदनात म्हटले आहे. अधिकार गट आणि कार्यकर्त्यांनीही या निर्णयाचा निषेध केला. प्रमुख कवी आणि कार्यकर्ते फरहाद मजहर यांनी ढाका येथील एका निषेध रॅलीत भाग घेताना बांगलादेशात “धार्मिक फॅसिझम” च्या एका नवीन स्वरूपाचा इशारा दिला. “आपण आता दुसऱ्या प्रकारच्या धार्मिक राष्ट्रवादाचे साक्षीदार आहोत. हे धार्मिक फॅसिझम आहे.” असे ते म्हणाले. योगायोगाने मजहर यांचे लग्न युनूसच्या नेतृत्वाखालील प्रशासनातील सल्लागार फरीदा अख्तर यांच्याशीही झाले आहे. “गेल्या वर्षीपासून, ‘तौहिदी जनता’च्या बॅनरखाली जमावाने सांस्कृतिक मेळाव्यांमध्ये व्यत्यय आणला आहे आणि अनेक सुफी दर्गे पाडली आहेत, ज्यामुळे एक त्रासदायक संदेश गेला आहे – राज्य हळूहळू अल्पसंख्याकांचे संरक्षण करण्यात अपयशी ठरत आहे,” असे बांगलादेशी दैनिक वृत्तपत्र बिझनेस स्टँडर्डने लेखात नमूद केले आहे. हा “सार्वजनिक जागा, सांस्कृतिक ओळख आणि जुलैच्या उठावाद्वारे वचन दिलेल्या नवीन बांगलादेशच्या व्यक्तिरेखेवरील राजकीय संघर्ष” आहे असे त्यांनी म्हटले आहे.

बहुलवाद, निषेध आणि राजकारण

रविवारी संपूर्ण कॅम्पसमध्ये, ढाका विद्यापीठ आणि जहांगीरनगर विद्यापीठातील विद्यार्थी गट आणि सांस्कृतिक कार्यकर्त्यांनी मशाल मोर्चा काढला. त्याच वेळी, बाउल गायकांनी राष्ट्रीय प्रेस क्लबसमोरही निदर्शने केली. बुधवारी सरकारच्या सुटकेसाठी आयोजित निषेध रॅलीत तौहिदी जनताने चार बाउल गायकांवर हल्ला केल्यानंतर परिस्थिती आणखी बिकट झाली. दुसऱ्या दिवशी, बांगलादेशच्या विविध भागात निदर्शकांवर हल्ला करण्यात आला, ज्यामध्ये खुलनादेखील समाविष्ट आहे जिथे दर्गा आणि मजारींवर झालेल्या हल्ल्यांचा निषेध करण्यासाठी मानवी साखळी तयार करण्यात आली होती, असे बंगाली दैनिक वृत्तपत्र प्रथम आलोने वृत्त दिले. युनूस यांनी कोणताही निषेध केला नाही, परंतु त्यांचे प्रेस सल्लागार शफीकुल आलम यांनी या घटनेला ‘निंदनीय’ म्हटले आहे, तर सांस्कृतिक व्यवहार सल्लागार मुस्तफा सरवर फारुकी यांनी फेसबुक पोस्टमध्ये म्हटले आहे की, “गृह मंत्रालय हे ‘अत्यंत नाजूक आणि संवेदनशील प्रकरण’ अत्यंत जबाबदारीने हाताळण्याचा प्रयत्न करत आहे.”

तथापि, त्यांनी पुढे म्हटले की हसीना यांच्या राजवटीतही ही एक सामान्य घटना होती. “तुम्हाला अशी अनेक उदाहरणे सापडतील जिथे बाउल गायकांवर हल्ला करण्यात आला – त्यांचे केस कापले गेले, त्यांची वाद्ये नष्ट केली गेली.” लवकरच, वर्तमानपत्रांनी म्हटले, “ही एक नवीन सांस्कृतिक दरी नाही, तर नवीन राजकीय परिस्थितीत रुंद होत असलेली जुनी वैचारिक खंदक आहे. कारवाईशिवाय निषेध पोकळ वाटतो – विशेषतः जेव्हा हल्लेखोर सार्वजनिकरित्या आणि स्पष्टपणे शिक्षामुक्त असतात,” बिझनेस स्टँडर्डमधील एका लेखात असा युक्तिवाद करण्यात आला.